آشنایی با فلسفه مدیریت

همان­گونه که پزشک بدون توجه به شرایط محیطی، زندگی، تغذیه و ویژگی­های فردی بیمار نمی­تواند هیچ قضاوت و تجویزی برای بهبود و شفای بیمار خود بکند، علم مدیریت نیز نمی­تواند بدون اتکا بر شرایط اجتماعی، فرهنگی، بومی و مختصات یک سامانه اجتماعی، راه­حل یا سبک مدیریتی مناسب برای حل مشکلات ارائه دهد. به دیگر سخن درک یک علم بدون توجه به مبانی فلسفی و بینش­های آن علم غیرممکن است. به همین دلیل آموزش­های فعلی مدیریت مشکل دارد و پایه­های فهم مدیریت را فراهم نمی­سازد.

این خلا، به عدم توجه به جنبه­های فلسفی علم مدیریت برمی­گردد. در حالی که رشته مدیریت ادعای پژوهش متعددی با انواع روش­های کمی، کیفی و فراتحلیل را دارد و نظریه­های فراوانی در رهبری، انگیزش، قدرت، ساختار، رضایت شغلی، جوسازمانی، فرهنگ، تصمیم­گیری، برنامه­ریزی، کنترل، ارزشیابی، اثربخشی و غیره دارد ولی اینها همانند جزیره­های متنوع و انبوه پراکنده­ای هستند که ارتباط مفهومی، منطقی و ساختاری با یکدیگر ندارند.

در زمینه تیپ­شناسی علم مدیریت که پارادایم­های شناختی این حوزه را غنای فکری و فلسفی بیشتر ببخشد، منابع زیادی وجود ندارد و کتاب حاضر که در 8 فصل تنظیم شده است، در صدد آن است که با کمک فلسفه مدیریت، مسایل و مشکلات پیش گفته را تبیین کند و توضیح دهد.

فصل اول با عنوان «مفهوم فلسفه و کاربردهای آن در علوم و مدیریت» تلاش می­کند رابطه مدیریت و فلسفه را روشن سازد و مدخلی برای ارائه فلسفه مدیریت باشد. فصل با اشاره­ای گذرا به فلسفه به معنای داشتن طرز تفکر و نگرش خاص نسبت به چیزی یا موضوعی، ارتباط آن با علم را تبیین می­کند و یکی از تقسیم­بندی­های موضوعی فلسفه را در چهار شاخه اساسی فلسفه، متافیزیک، شناخت­شناسی، منطق و ارزش­شناسی، تبیین می­کند. در پایان فصل هم کاربرد فلسفه عملی در مدیریت را ارائه می­دهد.  

در فصل دوم «فلسفه علم مدیریت»، به کوشش برای درک مفاهیم عمومی مدیریت با استفاده از مفاهیم کلی فلسفه می­پردازد و طی آن فلسفه مدیریت را «فرآیند اندیشیدن در هستی سازمان و مدیریت با به­کارگیری قوای ذهنی و سیستم ارزشی، برای یافتن نگرش­های درست، تعیین اولویت­ها، به­وجود آوردن ارتباط منطقی بین اعتقادات و نظریه­های مختلف و قضاوت نسبت به امور سازمان و مدیریت» تعریف می­کند. براساس این تعریف فلسفه مدیریت، راهنمای عمل مدیر در سطحی کلان است.

ضرورت­های سازمان و مدیریت در فصل سوم ارائه شده است. این بخش نظام یا سامانه را مجموعه­ای از عناصر وظیفه­مند و به هم مرتبط می­داند که با تعامل و هماهنگی برای دستیابی به یک هدف معین با هم همکاری می­کنند، عوامل شکل دهنده یک نظام را جنس، کمیت، کیفیت، سازماندهی، هماهنگی، انگیزه، حرکت و هدف می­داند و موتور محرک برای هماهنگی و حرکت به سوی هدف را مدیریت می­نامد.

فصل چهارم به "هدف شناسی" می­پردازد. هدف­ها از کلی­ترین مفاهیم تا عملیاتی­ترین رفتارها را دربر می­گیرد و تمام پارادایم­ها، رویکردها، الگوها و مدل­های مدیریتی که هدایت کننده زندگی فردی، سازمانی و اجتماعی هستند، متکی به هدف هستند و از این نظر با هم متفاوت و قابل مقایسه می­شوند. در ادامه عناصر تشکیل دهنده هدف و ویژگی­های هدف باارزش و مفید را بر می­شمارد.

بررسی "مکاتب فلسفی در مدیریت، مبانی فلسفی دوره­های مدیریت و کارکردهای مدیریت"، در  فصل­های پنجم، ششم و هفتم صورت می­پذیرد. فصل پنجم با معرفت شناسی، رویکردهای یادگیری و پارادایم­های پژوهش آغاز می­شود و با توضیح و تشریح چند مکتب و مدیریت­ مبنی بر آن، به سرانجام می­رسد. در فصل ششم مبانی فلسفی شش دوره مدیریت شامل مدیریت کلاسیک، مدیریت روابط انسانی، مدیریت سیستمی، مدیریت اقضایی، مدیریت قدرت، سیاست و اقتصاد و مدیریت پست مدرنیزم ارائه می­شود که طی آن بیان می­کند که دوره­ها، مرز کاملاً روشنی ندارند و هیچ دوره­ای به معنای ختم یا ناسخ دوره قبل به حساب نمی­آید بلکه تغییر مستمر، پویایی و عدم قطعیت، منجر به شکل­گیری  دوره­ها شده است. فلسفه پنج کارکرد اصلی مدیریت شامل تصمیم­گیری، برنامه­ریزی، سازماندهی و هماهنگی، نظارت و کنترل و ارزشیابی در فصل هفتم تشریح شده است که حاوی مطالبی جالب در باره چرایی و چگونگی هر یک از کارکردهاست.

فصل پایانی کتاب به اخلاق و مسئولیت اجتماعی اختصاص دارد. این فصل می­کوشد مفاهیم اخلاق و مسئولیت اجتماعی را که در دو دهه اخیر مورد توجه عالمان مدیریت قرار گرفته است، معرفی کند و ضرورت و اهمیت آن را با نشان دادن برخی مصادیق، آشکار سازد.

ابراهیم اسدیان

رئیس کل برنامه­ریزی، توسعه و تجهیز منابع انسانی