صنعت پتروشیمی ایران از گاز طبیعی موجود در شبکه گازرسانی و نیز گاز خام در کنار سایر خوراکهای دیگر نظیر نفت، میعانات گازی و غیره برای ایجاد ارزش افزوده و تولید محصولات متنوع جهت رفع نیاز داخل و نیز صادرات استفاده میکند. عمده متان مصرفی از محل گاز طبیعی یا گاز خام، صرف ایجاد حرارت برای تولید، برق، بخار، و غیره میشود. بخش دیگر متان نیز به عنوان ماده اولیه (خوراک) به کار میرود که بخش اعظم آن صرف تولید متانول و اوره میشود.
همزمان با توسعه میدان پارس جنوبی در رقابت با کشور قطر و افزایش تولیدات ناشی از آن به ویژه متان، برنامهریزی برای استفاده از متان در کشور به طور جدی دنبال شد. یکی از راهبردهایی که در این زمینه محقق شد، جایگزینی گاز طبیعی با فرآوردههای نفتی بود به طوری که جزء 4-45 بند «ب-خطمشیها» قسمت یکم برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی ایران چنین تکلیف میکند: «جانشین نمودن بیشترین مقدار از گاز طبیعی به جای فرآوردههای نفتی و سایر سوختهای انرژیزا و توزیع گاز به ترتیب برای مصارف نیروگاهها، صنایع، تجاری و خانگی با اولویت مناطق پرمصرف کشور، مناطق سردسیر و نواحی نزدیک».
راهبرد دیگری نیز که در زمینه کاربردهای متان توسعه یافت، افزایش صادرات از طریق خط لوله و LNG بود که مسیر اول با محدودیتهایی مواجه شد و مسیر دوم نیز به سرانجام نرسید. توسعه صنایع انرژیبر نظیر پتروشیمی، فولاد، سیمان، نیروگاه و غیره نیز در اولولیت قرار گرفت و مجتمعهای تولیدی متعددی بر این اساس و با حمایتهای دولتی تأسیس شدند. در صنعت پتروشیمی مجتمعهای متانول و اوره (به عنوان اصلیترین مصرفکنندگان متان به عنوان ماده اولیه) توسعه پیدا کردند به طوری که در حال حاضر 15.7 میلیون تن ظرفیت اسمی نصب شده تولید متانول و 8.7 میلیون تن ظرفیت اسمی نصب شده تولید اوره در کشور قرار دارد که به ترتیب قابلیت مصرف 71 و 16 میلیون متر مکعب در روز گاز طبیعی به عنوان سوخت و خوراک و تولید محصولات پتروشیمی را دارند.
از آنجا که تصمیمگیریها درباره احداث مجتمعهای متانول و اوره فعلی برای توسعه زنجیره ارزش متان در دهه 80 و 90 صورت گرفته است، بررسی قیمتهای این دو ماده در آن دوره حائز اهمیت میباشد. قیمت هر تن متانول در منطقه خلیج فارس از سال 1384 تا سال 1400 و پیش از مناقشات روسیه و اوکراین (که باعث افزایش چشمگیر قیمت گاز طبیعی در جهان شد) حدود 260 دلار بوده است. تولید هر تن از این ماده نیز نیاز به 1500 متر مکعب متان به صورت مستقیم و غیر مستقیم دارد. قیمت هر تن اوره در منطقه خلیج فارس در همان دوره حدود 230 دلار بوده است. تولید هر تن از این ماده نیز نیاز به 620 متر مکعب متان به صورت مستقیم و غیر مستقیم دارد.
به صورت تاریخی و با توجه به قیمت بالاتر متانول و تکمرحلهای بودن فرآیند تولید آن بر خلاف اوره (ابتدا آمونیاک تولید میشود و سپس از آن اوره به دست میآید) و همچنین مصرف بالاتر متان در فرآیند تولید متانول، طرحهای متعددی برای تأسیس مجتمعهای متانول در جهت بهکارگرفتن متان در زنجیره ارزش تعریف شد اما پس از مناقشات روسیه و اوکراین، قیمت متانول به طور متوسط به سطح 233 دلار اما قیمت اوره به طور متوسط به سطح 393 دلار در هر تن در منطقه خلیج فارس رسیده است.
اکنون با تکمیل حلقه اول توسعه زنجیره ارزش متان در کشور و نیز ارزآوری چندین ساله شرکتهای متانولساز و اورهساز از محل صادرات گاز طبیعی در قالب محصولات باارزشتر، تجارتپذیرتر و تحریمناپذیرتر پتروشیمی، حال مراحل بعدی زنجیره ارزش متان در اولویت توسعه قرار دارد. به ویژه اینکه متانول دارای زنجیرههای مختلفی برای توسعه است اما اوره تقریبا تنها محدود به استفاده در بخش کشاورزی به عنوان کود شیمیایی است. از طرفی دوران اوج متانول پایان یافته است و دوران اوج اوره فرا رسیده است که انتظار میرود شرکتهای اورهساز، درآمدهای حاصل را به توسعه زنجیرههای مکمل یا سایر زنجیرهها اختصاص دهند.
بدین ترتیب علاوه بر حمایت از طرحهای توسعه زنجیره ارزش متانول برای تکمیل مراحل بعدی توسعه زنجیره متان که تا این مرحله رسیده است (مانند تخصیص اوراق تسویه برای زنجیرههای MTX)، میتوان کاربردهای متانول در ذخیرهسازی گاز طبیعی برای مدیریت پیک نیز بررسی نمود زیرا در مقایسه با LNG، فناوری سادهتر و هزینه کمتر دارد.
محمد جواد ساکت
رئیس کل تحقیقات بازار مدیریت برنامه ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی