به گزارش نیپنا از چندی پیش بورس انرژی ایران در حال نهایی کردن مراحل قانونی برای انتشار «اوراق گواهی کاهش انتشار آلاینده» برمبنای مکانیزم سقف و معامله است. اقدامی که می‌تواند علاوه بر اثرگذاری زیست‌محیطی، پیامدهای اقتصادی گسترده‌ای نیز در پی داشته باشد. زیرساخت‌های فنی و عملیاتی لازم برای معامله این اوراق در بورس انرژی فراهم شده است. با وجود این، آغاز رسمی معاملات منوط به طی شدن مراحل قانونی و تصویب نهایی دستورالعمل‌های اجرایی مربوط است. این دستورالعمل‌ها در چارچوب ماده ۲۲ قانون برنامه هفتم پیشرفت و با همکاری نهادهای ذی‌ربط از جمله سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان بورس و اوراق بهادار در حال تدوین و نهایی‌سازی است. بورس انرژی ایران اعلام کرده به محض ابلاغ و تصویب نهایی این مقررات، آمادگی دارد نسبت به عرضه این ابزار نوین مالی و آغاز معاملات آن اقدام کند.
محمد احمدی، مدیر عملیات و نظارت بر بازار بورس انرژی ایران، در یادداشتی که در بولتن کانون نهادهای سرمایه‌گذاری ایران، منتشر شده، به بررسی ابعاد و آثار انتشار «اوراق گواهی کاهش انتشار آلاینده» پرداخته است. در ادامه مشروح این یادداشت را می‌خوانید:
اوراق گواهی کاهش انتشار آلاینده یا گواهی کربن، یک ابزار مالی جدید است که برای کنترل و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران طراحی شده است.
این اوراق در واقع مجوزی قابل معامله برای انتشار آلاینده‌ها هستند که بر اساس یک سازوکار مشخص صادر شده و در بورس انرژی ایران معامله خواهند شد.
هدف اصلی از ایجاد این اوراق، قیمت‌گذاری بر آلایندگی است. با این کار، به جای وضع جرائم سنگین و ثابت، یک انگیزه اقتصادی برای کاهش آلودگی ایجاد می‌شود. صنایعی که می‌توانند با هزینه کمتر آلودگی خود را کاهش دهند، از این طریق سود می‌برند و صنایعی که آلایندگی بالایی دارند، برای ادامه فعالیت خود باید هزینه آن را بپردازند.
به طور کلی، صدور این اوراق بر پایه یک مدل شناخته‌شده جهانی به نام "Cap and Trade" استوار است.
این فرآیند توسط نهادهای نظارتی مانند سازمان حفاظت محیط زیست و با همکاری وزارتخانه‌های مرتبط مدیریت می‌شود .
با راه‌اندازی مبادلات این ابزار ۲ گروه اصلی از مشارکت‌کنندگان در بازار کربن ایجاد می‌شوند:
فروشندگان (ایجادکنندگان اعتبار): صنایعی که با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پاک، بهینه‌سازی فرآیندها یا استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، میزان آلایندگی خود را به کمتر از سقف مجاز کاهش می‌دهند، به ازای این کاهش، «گواهی کاهش انتشار آلاینده» دریافت می‌کنند. این واحدها می‌توانند گواهی‌های مازاد خود را در بازار به فروش برسانند.
خریداران (متقاضیان اعتبار): صنایعی که میزان آلایندگی آنها بیشتر از سقف مجاز است، برای جبران این آلایندگی مازاد، مکلف هستند تا از بازار، «گواهی کاهش انتشار آلاینده» خریداری کنند. در غیر این صورت مشمول جریمه خواهند شد.
به بیان ساده، هر گواهی کربن نشان می‌دهد که دارنده آن چه میزان مجاز به انتشار کربن است. اگر شرکتی با اقدامات زیست‌محیطی انتشار خود را کاهش دهد، مازاد گواهی خود را می‌فروشد و سود می‌برد. اگر نتواند آلایندگی را کاهش دهد، باید هزینه بیشتری برای خرید گواهی پرداخت کند.
این سازوکار باعث می‌شود انتشار کربن برای نخستین بار «قیمت‌گذاری» شود و آلودگی از یک هزینه پنهان به یک واقعیت اقتصادی قابل محاسبه تبدیل شود.
مزایا در ۲ سطح
در سطح داخلی، شرکت‌ها این اوراق فرصتی برای کسب درآمد از محل فروش اعتبار مازاد ایجاد می‌کند و به واحدهای تولیدی انعطاف‌پذیری بیشتری در مدیریت هزینه‌ها می‌دهد.
هم‌چنین در سطح کلان، بازار کربن یک ابزار قدرتمند برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است؛ وجود قیمت شفاف کربن به مدیران کمک می‌کند تا ریسک‌های آینده را دقیق‌تر برآورد کنند.
درواقع برای شرکت‌های صنعتی و تولیدی، این اوراق فراتر از یک الزام قانونی، یک فرصت اقتصادی ایجاد می‌کنند.
ایجاد درآمد جدید و مشوق مالی؛ یکی از این موارد است. شرکت‌هایی که در فناوری‌های پاک سرمایه‌گذاری کرده و آلایندگی خود را کاهش می‌دهند، می‌توانند «اعتبار» مازاد خود را در بورس انرژی ایران به فروش برسانند. این کار، سرمایه‌گذاری زیست‌محیطی را به یک فعالیت سودآور تبدیل می‌کند.
انعطاف‌پذیری و کاهش هزینه‌ها؛ یکی دیگر از این مزایا است در واقع به جای پرداخت جریمه‌های ثابت، شرکت‌ها حق انتخاب دارند. اگر کاهش آلایندگی در واحد آنها پرهزینه باشد، می‌توانند به شکل ارزان‌تری از بازار اعتبار بخرند. این انعطاف‌پذیری به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا با کمترین هزینه ممکن، به تعهدات زیست‌محیطی خود عمل کنند.
مدیریت ریسک و شفافیت؛ یکی‌دیگر از این مزایاست، به این معنی که وجود یک بازار رسمی، قیمت شفافی برای انتشار کربن تعیین می‌کند. این شفافیت به مدیران کمک می‌کند تا ریسک‌ها و هزینه‌های مرتبط با قوانین زیست‌محیطی آینده را بهتر پیش‌بینی کرده و در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت خود لحاظ کنند.
در سطح ملی این سازوکار ابزاری برای تحقق تعهدات زیست‌محیطی با کمترین هزینه محسوب می‌شود. افزون بر آن، سرمایه‌ها را به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های سبز هدایت می‌کند، به کاهش بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا می‌انجامد و امنیت انرژی را در بلندمدت تقویت می‌کند. هم‌چنین، با تشکیل بازار داخلی، ایران می‌تواند در برابر سیاست‌های جدید بین‌المللی هم‌چون مالیات کربن مرزی اتحادیه اروپا، از صنایع صادراتی خود حمایت کند.
تحقق اهداف زیست‌محیطی با کمترین هزینه؛ این سازوکار به ایران اجازه می‌دهد تا به تعهدات ملی و بین‌المللی خود برای کاهش گازهای گلخانه‌ای به شیوه‌ای کارآمد دست یابد. کاهش آلودگی در نقاطی اتفاق می‌افتد که از نظر اقتصادی به صرفه‌تر است و به کل اقتصاد آسیب کم‌تری وارد می‌شود.
هدایت سرمایه‌ها به سمت نوآوری و فناوری‌های پاک؛ بازار کربن، سرمایه‌گذاران را به سمت پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر، بهینه‌سازی مصرف انرژی و نوآوری‌های سبز تشویق می‌کند. این امر به ایجاد اشتغال پایدار و توسعه یک اقتصاد دانش‌بنیان کمک شایانی می‌کند.
بهبود سلامت عمومی و کاهش هزینه‌های جانبی؛ کاهش کلی آلاینده‌ها در سطح کشور به بهبود کیفیت هوا، کاهش بیماری‌های تنفسی و قلبی و در نتیجه، کاهش هزینه‌های نظام سلامت منجر می‌شود.
افزایش امنیت انرژی و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی؛ با تشویق صنایع به بهینه‌سازی مصرف انرژی، تقاضای کل برای حامل‌های انرژی کاهش یافته و امنیت انرژی کشور در بلندمدت تقویت می‌شود. این امر به مدیریت بهتر چالش ناترازی انرژی نیز کمک می‌کند.
ابزاری برای دیپلماسی بین‌المللی؛ داشتن یک بازار کربن داخلی فعال، جایگاه ایران را در مذاکرات بین‌المللی تغییرات اقلیمی تقویت کرده و می‌تواند در آینده زمینه را برای اتصال به بازارهای جهانی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی فراهم کند.
چشم‌انداز بین‌المللی
یکی از اهداف بلندمدت و استراتژیک راه‌اندازی بازار کربن در ایران، پیوستن به فضای بین‌المللی است. هرچند در گام اول، این بازار به صورت داخلی و برای مدیریت آلایندگی صنایع کشور فعالیت خواهد کرد، اما زیرساخت آن با نگاهی به اتصال به بازارهای بین‌المللی طراحی شده است. پیوستن به فضای بین‌المللی در مقابله با انتشار کربن برای ایران از چند جهت اهمیت دارد و برنامه‌هایی برای آن در نظر گرفته شده است.
فرصت‌های اقتصادی و جذب سرمایه
جذب سرمایه‌گذاری خارجی: با اتصال به بازارهای جهانی، پروژه‌های کاهش کربن در ایران (مانند احداث نیروگاه‌های خورشیدی یا طرح‌های بهینه‌سازی انرژی) می‌توانند از منابع مالی بین‌المللی بهره‌مند شوند. سرمایه‌گذاران خارجی می‌توانند با خرید اعتبارات کربن از پروژه‌های ایرانی، به اهداف زیست‌محیطی خود دست یابند.
ایجاد درآمد ارزی: اگر ایران بتواند با هزینه‌ای کمتر از میانگین جهانی، انتشار کربن را کاهش دهد، می‌تواند مازاد اعتبار خود را در بازارهای بین‌المللی فروخته و از این طریق درآمد ارزی کسب کند.
در حال حاضر، تمرکز اصلی بر راه‌اندازی موفق و کارآمد بازار داخلی کربن است. اما این اقدام، گام اول و ضروری برای یک هدف بزرگتر یعنی پیوستن به تلاش جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری از فرصت‌های اقتصادی آن است. بورس انرژی ایران زیرساخت‌های لازم برای پذیرش مشتریان بین‌المللی را فراهم نموده و آمادگی دارد تا معاملات را در چارچوب استانداردها و رویه‌های مورد پذیرش در سطح جهانی به انجام رساند.
بازیگران اصلی
بازیگران اصلی این بازار شامل ۳ طیف اصلی فروشندگان اعتبار، خریداران اعتبار و سایر فعالان و نهادهای بالقوه هستند که ویژگی‌های آنها درادامه آمده است:
۱. فروشندگان اعتبار (صنایع سبز و بهینه‌سازها)
این گروه «ایجادکنندگان اعتبار» هستند. آنها با کاهش آلایندگی خود به کمتر از سقف تعیین‌شده، اعتبار مازاد کسب کرده و می‌توانند آن را در بورس انرژی ایران به فروش برسانند و ایجاد درآمد کنند. این گروه شامل:
صنایعی که در فناوری‌های پاک سرمایه‌گذاری می‌کنند: کارخانه‌هایی که تجهیزات قدیمی خود را با تجهیزات مدرن و کم‌مصرف جایگزین می‌کنند.
توسعه‌دهندگان انرژی‌های تجدیدپذیر: شرکت‌هایی که نیروگاه‌های خورشیدی، بادی یا سایر منابع انرژی پاک را احداث می‌کنند و از این طریق از انتشار کربن جلوگیری می‌کنند.
شرکت‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی: واحدهایی که با اقداماتی مانند عایق‌کاری، نوسازی موتورخانه‌ها و مدیریت هوشمند انرژی، مصرف سوخت خود را کاهش می‌دهند.
پروژه‌های زیست‌محیطی: طرح‌هایی مانند جنگل‌کاری (که کربن را جذب می‌کند) یا پروژه‌های جمع‌آوری گاز متان از محل‌های دفن زباله.
۲. خریداران اعتبار (صنایع آلاینده)
این گروه متقاضیان اصلی بازار هستند که برای پایبندی به قوانین، ملزم به خرید اعتبارند. میزان آلایندگی این صنایع از سقف مجاز تعیین‌شده برای آنها بیشتر است و برای جبران این آلایندگی مازاد، باید از بازار اعتبار کربن بخرند. این گروه عمدتاً شامل صنایع بزرگ و انرژی‌بر کشور است. خرید اعتبار برای این گروه، یک الزام قانونی برای ادامه فعالیت و جلوگیری از پرداخت جرائم سنگین است.
۳. سایر فعالان و نهادهای بالقوه مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری، کارگزاران، بازارگردانان و سایر سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی
اهمیت آمار جهانی
مروری بر وضعیت جهانی نشان می‌دهد ارزش بازار کربن در سال ۲۰۲۳ از ۹۰۰ میلیارد دلار فراتر رفته و درآمد دولت‌ها از ابزارهای قیمت‌گذاری کربن در سال ۲۰۲۴ بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار بوده است. اکنون بیش از ۸۰ سازوکار قیمت‌گذاری کربن در جهان فعال است که حدود ۲۸ درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای را پوشش می‌دهد.
یکی از مهم‌ترین نکات آماری، عدم وجود قیمت واحد جهانی برای کربن است. قیمت هر تن کربن بسته به قوانین، عرضه و تقاضا و بلوغ هر بازار، تفاوت بسیار زیادی دارد. این تنوع قیمتی، فرصت‌ها و چالش‌های مختلفی را ایجاد می‌کند.
در مجموع، ایران با شدت بالای مصرف انرژی و سهم بالای صنایع انرژی‌بر، ظرفیت گسترده‌ای برای کاهش آلایندگی و حضور در بازار کربن دارد. اوراق گواهی کاهش انتشار آلاینده نه تنها یک الزام زیست‌محیطی، بلکه ابزاری اقتصادی برای مدیریت هزینه‌ها و ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری است. موفقیت در راه‌اندازی این بازار می‌تواند ضمن تقویت صادرات، سرمایه‌گذاری سبز را رونق دهد و اقتصاد ایران را در مسیر توسعه پایدار قرار دهد.
روابط عمومی سازمان بورس و اوراق بهادار