به گزارش نیپنا ، جهان امروز با شتابی بی‌سابقه به‌سوی تحول در ساختارهای انرژی در حال حرکت است. بحران تغییرات اقلیمی، فشارهای بین‌المللی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، و نیاز به امنیت انرژی، موجب شده تا انرژی های پاک و نوظهور به محور گفت‌وگوهای استراتژیک دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ تبدیل شوند. در این میان، هیدروژن به‌عنوان یک حامل انرژی پاک، سبک، قابل ذخیره‌سازی و قابل مصرف در صنایع مختلف، جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است؛ تا جایی که بسیاری از کارشناسان از «هیدروژن به‌عنوان نفت قرن بیست‌و‌یکم» یاد می‌کنند.
اما سؤال اصلی این است: در عصری که اقتصاد جهانی به‌سمت هیدروژن می‌رود، نقش صنعت پتروشیمی چیست؟ آیا این صنعت، که خود بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و تولیدکننده‌ی هیدروژن خاکستری به‌شمار می‌رود، می‌تواند به بازیگری کلیدی در زنجیره تولید هیدروژن پاک تبدیل شود؟ آیا ایران با داشتن زیرساخت‌های گسترده در صنعت پتروشیمی و دسترسی به گاز طبیعی ارزان، می‌تواند در عصر اقتصاد هیدروژن به یک صادرکننده عمده تبدیل شود یا با عقب‌ماندن فناورانه، از این بازار حذف خواهد شد؟
هیدروژن؛ از سوخت جایگزین تا پیشران تحول صنعتی
هیدروژن خالص، عنصری سبک، بی‌رنگ و پرانرژی است که قابلیت استفاده در حمل‌ونقل، تولید برق، گرمایش صنعتی و حتی صنایع شیمیایی را دارد. اما مزیت اصلی آن در عصر جدید، قابلیت ترکیب با انرژی‌های تجدیدپذیر (برای تولید هیدروژن سبز) و کاهش انتشار CO₂ است.
طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، در سال ۲۰۲۳ بیش از ۹۵ میلیون تن هیدروژن در جهان تولید شد که حدود ۷۰٪ آن از منابع فسیلی (هیدروژن خاکستری) و تنها ۱٪ به‌صورت سبز (از طریق الکترولیز آب با انرژی تجدیدپذیر) بود. صنعت پتروشیمی، به‌ویژه در تولید آمونیاک، متانول، و هیدروکربن‌های سبک، یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان این هیدروژن است.
بنابراین اگر قرار باشد اقتصاد هیدروژن به واقعیت تبدیل شود، پتروشیمی‌ها نه‌فقط مصرف‌کننده، بلکه تولیدکننده و عرضه‌کننده فناوری‌های پاک خواهند بود.
سه نقش کلیدی صنعت پتروشیمی در اقتصاد هیدروژن
۱. تولید صنعتی هیدروژن (از خاکستری تا سبز)
پتروشیمی‌ها در حال حاضر عمده هیدروژن خود را از ریفرمینگ گاز طبیعی (SMR) به‌دست می‌آورند که با انتشار بالای CO₂ همراه است. اما با ادغام فناوری‌های جذب و ذخیره‌سازی کربن (CCUS)، امکان تولید هیدروژن آبی (Blue Hydrogen) فراهم می‌شود.
پروژه‌هایی مانند مجتمع پتروشیمی Air Products در عربستان (نئوم)، که با همکاری شرکت ACWA Power قصد دارند بزرگ‌ترین واحد تولید هیدروژن سبز جهان را با ظرفیت سالانه ۶۵۰ تن در روز راه‌اندازی کنند، نشان می‌دهد که پتروشیمی‌ها در حال ورود جدی به تولید هیدروژن پاک هستند.
۲. توسعه زنجیره ارزش مشتقات هیدروژنی (متانول، آمونیاک، سوخت‌های سنتتیک)
هیدروژن به‌تنهایی قابلیت ذخیره‌سازی دشواری دارد، اما با تبدیل به ترکیباتی مانند آمونیاک یا متانول، امکان حمل‌ونقل، صادرات و استفاده صنعتی افزایش می‌یابد. پتروشیمی‌ها، به‌واسطه تجربه در تولید این مواد، می‌توانند محور صادرات سوخت‌های هیدروژنی آینده باشند.
۳. استفاده از هیدروژن در فرآیندهای کم‌کربن‌سازی داخلی
پالایشگاه ها و پتروشیمی ها می‌توانند با جایگزینی سوخت‌های فسیلی با هیدروژن، در بخش‌هایی مانند کوره‌ها و راکتورها، انتشار مستقیم گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهند.
وضعیت ایران؛ فرصت بی نظیر
ایران از منظر ذخایر گاز طبیعی، زیرساخت پتروشیمی و انرژی برق، در موقعیتی کم‌نظیر برای توسعه زنجیره هیدروژن قرار دارد:
• دسترسی به گاز طبیعی ارزان و فراوان (برای تولید هیدروژن خاکستری و آبی)
• ظرفیت گسترده تولید برق از گاز و حتی تجدیدپذیر
• زیرساخت صادرات متانول، آمونیاک و LPG
• دانش مهندسی بالا در حوزه پالایش و پتروشیمی
با این حال، نبود استراتژی ملی، تحریم‌های بین‌المللی، ضعف در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و غفلت از توسعه فناوری‌های CCUS و الکترولیز، ممکن است ایران را از بازار هیدروژن جهانی حذف کند.
مگاپروژه‌های جهانی؛ سیگنال‌هایی برای آینده
چند پروژه مهم که نشان‌دهنده جهت‌گیری آینده هستند:
• Neom Green Hydrogen Project – عربستان سعودی
با سرمایه‌گذاری ۵ میلیارد دلاری برای تولید هیدروژن سبز و صادرات آن به اروپا و آسیا.
• H2Future – آلمان و اتریش
پروژه مشترک Siemens و Voestalpine برای استفاده از هیدروژن در تولید فولاد بدون کربن.
• Japan-Australia Hydrogen Supply Chain
انتقال هیدروژن مایع از استرالیا به ژاپن از طریق کشتی‌های ویژه.
• Blue Ammonia – قطر و آمریکا
تولید و صادرات آمونیاک آبی با فناوری CCUS در واحدهای پتروشیمی گازی.
این پروژه‌ها نشان می‌دهند که پتروشیمی‌ها در مرکز اقتصاد هیدروژن قرار گرفته‌اند و رقابت جهانی برای جذب بازار صادرات در حال شکل‌گیری است.
زیرساخت‌ها و چالش‌های فنی برای پتروشیمی‌ها
ورود به عرصه هیدروژن نیازمند تغییراتی اساسی در زیرساخت‌های پتروشیمی است:
• احداث واحدهای الکترولیز صنعتی یا CCUS
• نوسازی تأسیسات برای ذخیره و انتقال گاز هیدروژن (با فشار بالا)
• ارتقاء استانداردهای ایمنی در حمل‌ونقل و پالایش هیدروژن
• نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین (هر واحد الکترولیز ۱ گیگاواتی: بیش از ۱.۵ میلیارد دلار)
در ایران، با توجه به تحریم‌ها و محدودیت‌های تکنولوژیک، دستیابی به تجهیزات روز دنیا (مانند توربین‌های گاز هیدروژنی یا غشاهای تبادل پروتون) با چالش مواجه است.
آیا می‌توان از پتروشیمی به دروازه صادرات هیدروژن رسید؟
بله، اما با چند پیش‌شرط اساسی:
• تدوین نقشه راه ملی هیدروژن با نقش محوری برای پتروشیمی‌ها
• جذب سرمایه‌گذاری خارجی و همکاری با شرکت‌های فناور
• راه‌اندازی پایلوت‌های صنعتی تولید هیدروژن آبی و سبز در مناطق دارای مزیت (عسلویه، ماهشهر، چابهار)
• استفاده از پتروشیمی‌های موجود برای تولید متانول یا آمونیاک هیدروژنی با هدف صادرات
• ارتقای همکاری منطقه‌ای با کشورهایی مانند ترکیه، عمان، عراق و پاکستان برای انتقال فناوری یا ایجاد بازار مشترک
پیشنهادهایی برای صنعت پتروشیمی ایران
۱. تأسیس کنسرسیوم ملی هیدروژن با محوریت پتروشیمی‌ها، وزارت نفت و معاونت علمی ریاست‌جمهوری
۲. تبدیل بخشی از ظرفیت متانول کشور (رتبه دوم دنیا) به متانول آبی با CCUS
۳. آغاز به‌کار پایلوت‌های الکترولیز خورشیدی در چابهار و کرمان
۴. توسعه واحدهای نمک‌زدایی با انرژی تجدیدپذیر برای تأمین آب مورد نیاز الکترولیز
5. برقراری ارتباط مؤثر با نهادهای بین‌المللی مانند IRENA برای اخذ کمک فنی و حقوقی
پایان نفت یا آغازی برای پتروشیمی سبز؟
برخلاف تصور رایج، هیدروژن قرار نیست جایگزین کامل نفت یا گاز شود؛ بلکه مکملی برای زنجیره انرژی است. اما در این مسیر، تنها صنایعی می‌توانند بقا یابند که خود را با الزامات کم‌کربن و فناورانه سازگار کنند. پتروشیمی ایران اگر از فرصت هیدروژن به‌موقع استفاده کند، می‌تواند وارد زنجیره جدیدی از محصولات ارزش‌افزوده بالا، صادرات فناورانه، و نقش‌آفرینی ژئوپلیتیک شود.
اما اگر همچنان تمرکز بر خام‌فروشی متانول و اتان باقی بماند، خطر حذف از بازارهای آینده، تهدیدی جدی خواهد بود.