طی پنج دهه فعالیت این صنعت در کشور، تعداد کمی از واحدهای آن در سالهای پیش از جنگ تحمیلی و بخش غالب آن پس از پایان جنگ و طی برنامههای توسعه 5 ساله احداث شدهاند. روند رشد و توسعه این صنعت طی سالهای اخیر، به دلیل بروز مسائلی چون تحریمها و به تبع آن چالشهای تأمین تکنولوژی و منابع مالی، به کندی در حال انجام میباشد.
در مقاله حاضر، جایگاه صنعت پتروشیمی کشور پس از 50 سال تلاش ، همراه با مروری بر چشم انداز توسعه آن در سالهای آینده، ارائه شده است. در انتها با نگاهی به موقعیت تجاری محصولات تولیدی و وابسته به این صنعت، توانمندی کشور در پوشش تقاضای داخلی و حضور در بازارهای بینالمللی نمایش داده شده است.
ظرفیت تولید مجتمعهای پتروشیمی کشور در حال حاضر حدود 60 میلیون تن است که بخش عمده این ظرفیت شامل محصولات پتروشیمیایی و بخش دیگر نیز شامل محصولات جانبی پالایشی مانند پروپان و بوتان، برشهای سبک و سنگین هیدروکربنی و مواد غیر هیدروکربنی مانند گوگرد است.
تولید صنعت پتروشیمی کشور تا پایان سال 1393 با توجه به عملکرد 9 ماهه اول سال، در حدود 42 میلیون تن با راندمان متوسط تولید70 درصد برآورد شده است. عمدهترین عامل این بازدهی کم، کمبود خوراکهای مورد نیاز مجتمعها است.
برای مقایسه صنعت پتروشیمی کشور نسبت به عربستان سعودی به عنوان رقیب در منطقه و همچنین تعیین سهم این کشور ها از ظرفیت تولید منطقه خاورمیانه و سهم خاورمیانه از جهان به همراه تعیین ظرفیت تولید جهانی محصولات پتروشیمی و حدود ارزش ظرفیت تولید، نیاز به بررسی محصولات پتروشیمی در چارچوبی مشخص است. بر این اساس محصولات عمده پتروشیمی در قالب 31 محصول در 5 گروه در نظر گرفته شده و بررسی گردیده است.
گروه اول : الفین ها[1]
گروه دوم : آروماتیک ها[2]
گروه سوم : محصولات شیمیایی آلی غیر پلیمری[3]
گروه چهارم : پلیمرها [4]
گروه پنجم : کود[5]
تا پایان سال 1393، مجموع ظرفیت تولید برای 31 محصول شاخص پتروشیمی معادل 5/37 میلیون تن گردید. در نمودار 1، سهم انواع محصولات پتروشیمی بر حسب گروه های معرفی شده، ارائه شده است .
الفینها و آروماتیکها به عنوان مواد پایه پتروشیمی، بر اساس خوراکهای مایع و گازی، نفتا، میعانات گازی، پروپان، بوتان و اتان، مواد اولیه تولید مواد میانی و نهایی شامل مواد شیمیایی آلی و پلیمرها را تأمین میکنند.
در تولید انواع مواد شیمیایی و پلیمرها، علاوه بر الفینها و آروماتیکها، مواد اولیه دیگر مانند کلر، نیتروژن و غیره که از منابع مختلف تأمین میگردند نیز دخالت دارند. با توجه به دسترس بودن خوراک گاز طبیعی در کشور، در تولید متانول و کود اوره از این خوراک استفاده می شود.
در نمودارهای 2 و 3 مجموع ظرفیت تولید برای 31 محصول شاخص در منطقه خاورمیانه و جهان با سهم هر یک از محصولات نمایش داده شده است.
مجموع ظرفیت 31 محصول شاخص در سال 2014/1393 در جهان معادل 1677 میلیون تن بوده است که از این میزان حدود یک سوم به تولید مواد شیمیایی و در رده دوم 23% به پلیمرها اختصاص داشته است. مجموع ظرفیت تولید این 31 محصول در منطقه خاورمیانه حدود 167 میلیون تن و معادل 10 در صد از مجموع ظرفیت جهان بوده است. به دلیل دسترسی به منابع عظیم هیدروکربنی منجمله گاز طبیعی، سهم تولید متانول و کود اوره در خاورمیانه بیش از متوسط جهانی است.
در نمودار 4 وضعیت کشور عربستان به عنوان رقیب اصلی منطقه ای ایران، نشان داده شده است. این کشور با توجه به مزیت خوراک مایع حاصل از پالایشگاهها و پروپان و بوتان حاصل از گازهای همراه نفت، عمدتاً در تولید الفینها، آروماتیکها و مشتقات آنها فعال است. در سال 2014/1393 مجموع ظرفیت تولید 31 محصول عمده پتروشیمی در این کشور معادل 70 میلیون تن بوده است.
در حال حاضر طرحهای برنامه پنجم توسعه پتروشیمی کشور، در قالب 67 طرح در حال اجرا است. با تکمیل طرحهای جدید طی سالهای آینده، مجموع ظرفیت 31 محصول شاخص در کشور به حدود 90 میلیون تن در سال بالغ خواهد گردید که البته به دلیل دسترسی به خوراک گاز طبیعی، حدود 43 درصد از ظرفیت تولید کشور به متانول و کود اوره و با افزودن آمونیاک از مواد شیمیایی به این مجموعه، بیش از نیمی از ظرفیت تولید کشور بر پایه خوراک گاز طبیعی خواهد بود.
در نمودار 6 سهم ایران، عربستان سعودی و خاورمیانه از ظرفیت تولید محصولات عمده پتروشیمیایی جهان در سال 2014/1393 ارائه شده است. ظرفیت تولید متانول به عنوان یک محصول شاخص در منطقه خاورمیانه حدود 16 درصد از ظرفیت جهانی این محصول است. الفینها و سایر محصولات در رده های بعدی قرار دارند.
در مقایسه ایران و عربستان، ملاحظه میگردد که به غیر از کود اوره با سهم تقریباً برابر، در سایر محصولات، ایران نسبت به عربستان سعودی، سهم کمتری از ظرفیت تولید جهان را در اختیار دارد که این امر در خصوص الفینها و پلیمرها چشمگیرتر است .
سهم ایران از ظرفیت تولید 31 محصول عمده جهان در سال 2014/1393، حدود 2 درصد و سهم عربستان و خاورمیانه به ترتیب 4 و 10 درصد از ظرفیت این محصولات در جهان است.برای تعیین حدود ارزش محصولات، قیمت محصولات مذکور در یک منطقه و یک محدوده زمانی[6] در نظر گرفته شده است.
با این شرایط، در نمودار 7 میزان ظرفیت تولید و در نمودار 8، ارزش ظرفیت تولید کشور برای محصولات مورد نظر در سال 1393 و پس از تکمیل طرحهای برنامه پنجم توسعه با ظرفیت تولید حدود 90 میلیون تن، ارائه شده است. با وجود بالا بودن میزان ظرفیت تولید متانول و کود اوره، این محصولات بدلیل پایینتر بودن قیمت، در رده بندی و ارزش محصولات بعد از الفین ها، آروماتیک ها و مواد شیمیایی قرار می گیرد.
در خصوص میزان واقعی صادرات و مصرف داخلی کشور برای 31 محصول عمده پتروشیمی در سال 1393 و پیش بینی در زمان اتمام طرحهای برنامه پنجم توسعه، میتوان به نمودارهای 9 و 10 مراجعه کرد.
با تعیین میزان عملکرد واقعی صادرات و مصرف داخل کشور در 9 ماهه اول سال 1393 و برآورد 3 ماهه تا پایان سال 1393، از مجموع ظرفیت تولید 6/37 میلیون تن و با بازدهی متوسط 77 درصد، در مجموع حدود 29 میلیون تن محصول در سال 1393 تولید خواهد شد که از این میزان، حدود 4/18 میلیون تن با سهم 63 درصد به مصرف داخل کشور و 7/10 میلیون تن با سهم 37 درصد به صادرات اختصاص مییابد.
همانگونه که از مقایسه دو نمودار 9 و 10 قابل تشخیص است، بخش عمدهای از محصولات، بخصوص الفینها، مواد شیمیایی و بخشی از آروماتیکها بصورت درون مجتمعی (Captive) به مصرف می رسد و تبدیل به محصولات قابل فروش مانند پلیمرها و کود اوره میگردد. از این محصولات میتوان به اتیلن، پروپیلن، بوتادیان، بنزن، پارازایلین، اتیلن دی کلراید، منواتیلن گلایکول و آمونیاک اشاره کرد.
از مصرف داخلی 4/18 میلیون تن، معادل 8/10 میلیون تن معادل 59 درصد به مصرف درون مجتمعی می رسد و بالغ بر 5/7 میلیون تن از محصولات عرضه شده به بازار داخلی، در صنایع دیگر به مصرف رسیده است.
پیشبینی می شود که با تکمیل طرحهای صنعت پتروشیمی در برنامه پنجم توسعه و رسیدن ظرفیت تولید 31 محصول عمده پتروشیمی به حدود 90میلیون تن و تأثیر بازدهی تولید بر محصولات مؤثر مانند متانول، آمونیاک و اوره با مجموع میزان مصرف داخلی در حدود 35 میلیون تن (با حدود 4/24 میلیون تن مصرف درون مجتمعی)، میزان صادرات به حدود 7/43 میلیون تن بالغ گردد. در این حال انتظار می رود، با توجه به رویکرد صادرات محصولات پتروشیمی دارای مزیت تولید، پس از اتمام طرحهای برنامه پنجم توسعه و پیشبینی بازدهی متوسط تولید معادل 87 درصد برای 31 محصول، سهم صادرات از تولید به 55 درصد افزایش یابد.
در نمودار 10 رویکرد صادرات محور محصولات مشخص است. با تأثیر قیمت متوسط بازار منطقه شمال شرق آسیا در 11 ماهه اول سال 2014 بر میزان محصولات صادراتی، میتوان به رقم ارزش صادرات برای گروه محصولات عمده دست یافت.
در نمودار 11 میزان عملکرد واقعی ارزش صادرات 9 ماهه به همراه برآورد 3 ماه آخر برای سال 1393، معادل 2/8 میلیارد دلار حاصل شدهاست. در میان 31 محصول، حدود 42 درصد از ارزش صادرات متعلق به محصولات پلیمری با مجموع 4/3 میلیارد دلار خواهد بود.
شایان ذکر است که برآورد واقعی برای صادرات کلیه محصولات مجتمعهای پتروشیمی (31 محصول عمده به همراه سایر محصولات قابل فروش) برای سال 1392 حدود 12 میلیارد دلار پیشبینی شده بود که بخش اصلی آن محقق شدهاست.
با تکمیل اجرای طرحهای برنامه پنجم توسعه، ارزش صادرات 31 محصول عمده پتروشیمی حدود 6/30 میلیارد دلار برآورد میگردد که پلیمرها با میزان 5/13 میلیارد دلار و سهم 44 درصد، عمده محصولات صادراتی بوده است و پس از آنها، متانول با ارزش حدود 9/6 میلیارد دلار و سهم 22 درصد از کل صادرات در رده بعدی قرار میگیرد.
واردات محصولات شیمیایی و پتروشیمیایی به کشور
طی سالهای گذشته، به منظور تأمین تقاضای مصرفکنندگان در صنایع مختلف، انواع محصولات پتروشیمیایی به کشور وارد شدهاست. این محصولات در 4 گروه زیر با توجه به مجموع میزان واردات و ارزش واردات واقعی در سالهای 1388، 1390 و 1392 تقسیم بندی شدهاند.
گروه پلاستیکها[7]
گروه مواد شیمیایی آلی[8]
گروه کودهای شیمیایی[9]
گروه لاستیکهای سنتزی[10]
در نمودارهای 12 و 13 میزان و ارزش واردات 4 گروه محصولات وارداتی مذکور ارائه شده است.
همانگونه که در نمودارها ملاحظه میگردد، عمدهترین محصولات وارداتی از لحاظ ارزش انواع پلاستیکها است. روند واردات این محصولات بدلیل افزایش تولید داخلی طی سالهای گذشته با روند کاهشی همراه بودهاست. مجموع میزان واردات این گروه در سال 1392 به میزان 540 هزار تن و با ارزش 36/1 میلیارد دلار بودهاست. حدود 55 درصد از واردات این گروه به میزان 300 هزار تن متعلق به 4 پلاستیک اصلی پلی استایرن انبساطی (155 هزار تن)، پلی پروپیلن (62 هزار تن)، پلی اتیلن (51 هزار تن) و PVC (31 هزار تن) بودهاست. واردات این محصولات در سال 1393 نسبت به سال 1392 با کاهش همراه بوده که با راهاندازی طرحهای جدید پلی استایرن انبساطی در سالهای آتی، واردات این محصول نیز به شدت کاهش خواهد یافت. در مورد این پلاستیکها، نوع گرید وارداتی نیز یکی از دلایل واردات است. برای تولید بخش دیگری از پلاستیکهای وارداتی مانند EVA، PMMA، پلی استالها و انواع رزینهای دیگر، طی برنامه پنجم و ششم توسعه برنامهریزی شدهاست.
گروه بعدی وارداتی از لحاظ ارزش، مواد شیمیایی آلی است. واردات این محصولات از تنوع بالاتری برخوردار است که بغیر از تعداد مشخصی مانند اکریلونیتریل، پلی الها، پروپیلن گلایکول، فنل، استن و ایزوسیاناتها، بقیه آنها با مقادیر کم وارد کشور میشود.
برای کلیه محصولات ذکر شده، برنامه ریزی اجرای طرح در برنامه پنجم توسعه انجام شده است و بقیه محصولات با توجه به میزان واردات و نوع تکنولوژی قابل برنامهریزی در صنایع پائین دستی پتروشیمی است.
گروه سوم محصولات وارداتی از لحاظ ارزش، اما دوم از نظر وزن، انواع کودهای شیمیایی است. روند واردات این محصولات نیز با کاهش همراه است. در سال 1392 سوپر فسفاتها با واردات 423 هزار تن و سهم 75 درصد از واردات کودهای شیمیایی، عمده واردات بودهاست. پس از آن، دی آمونیم فسفات (DAP)، سولفات پتاسیم و کلرور پتاسیم به ترتیب با واردات 63، 37 و 12 هزار تن در مجموع سهمی معادل 20 درصد از واردات را در اختیار داشته است. بدلیل مشکلات تولید کودهای فسفردار در کشور منجمله عدم دسترسی به معادن خاک فسفات مناسب، متأسفانه واردات این محصول همچنان ادامه دارد.
مجموع واردات انواع لاستیکها به کشور در سال 1392، معادل 34 هزار تن بوده که عمدتاً EPDM، SBR و PBR بودهاست. برای EPDM اجرای یک واحد در برنامه پنجم توسعه برنامه ریزی شده و SBR و PBR نیز علاوه بر اینکه واحدهای تولیدکننده آنها در کشور فعال هستند، واحدهای جدید تولیدی نیز در سال جاری در حال راهاندازی است.
چشم انداز آینده صنعت
در برنامهریزیها و فعالیتهای آینده صنعت پتروشیمی در کشور، علاوه بر روند بهرهبرداری از مزیت خوراک، رشد دانش و فن آوری از طریق انجام پروژههای پژوهشی، مد نظر قرار دارد.
استفاده مطلوب از گاز طبیعی در فرآیندهای جدید تبدیل گاز به انواع محصولات الفینی و آروماتیکی و تولید محصولات با تقاضای بالا در بازارهای بین المللی به عنوان سرفصل فعالیتهای آینده صنعت تعریف شده است.
افزایش توان تولید پروپیلن در برنامههای پیش رو بمنظور تکمیل زنجیره تولید مشتفات پایین دست این محصول از مواد پلیمری تا شیمیایی نظیر پلی پروپیلن، اکریلونیتریل، پلی اتر پلی الها، فنل، استن و سایر مشتقات با استفاده از فناوری های در دسترس و قابل اخذ، در اولویتهای صنعت پتروشیمی کشور قرار گرفته است.
تولید انواع پلیمرهای مهندسی و تخصصی علاوه بر پلیمرهای در حال تولید شامل پلی استال، پلی متیل متاکریلات، سیلیکونها و سایر محصولات نیز در برنامهریزیهای آتی ملحوظ شده است.
طی سالهای گذشته، با روند رو به رشد مصرف پلی استایرن انبساطی در صنعت ساختمان کشور، تولید واحدهای موجود پاسخگوی تقاضا نیست و واردات این محصول افزایش چشمگیری یافته است. با راه اندازی طرحهای در حال اجرا طی سالهای آتی، کشور از موقعیت واردکنندگی، تبدیل به صادر کننده عمده این محصول خواهد شد.
با توجه به محدودیت تولید کودهای فسفاته به دلیل عدم دسترسی به خاک فسفات مناسب، بررسی معادن کشور یا تأمین آن از کشورهای همجوار، به همراه بررسی سرمایه گذاریهای مشترک با کشورهای دارای این مزیت، مورد مطالعه قرار گرفته است.
امید است با کاهش و یا رفع کامل تحریمها، تلاشهای علمی و عملی کارکنان این صنعت با استفاده بهینه از مزیتهای طبیعی کشور، موجبات تسریع روند رشد و توسعه در طول زنجیره تولید انواع محصولات پتروشیمیایی و صنایع وابسته به آن را فراهم شود و کشور را به جایگاه مناسب آن در منطقه و جهان نائل گ
[1] اتیلن ، پروپیلن و بوتادی ان
[2] بنزن ، پارازایلین ، ارتوزایلین و استایرن
[3] مشتق از الفینها و آروماتیکها و محصولات حاصل از خوراک گاز طبیعی، شامل اکریلونیتریل (ACN) ، وینیل استات منومر (VAM) ، استیک اسید، اتیلن دی کلراید (EDC) ، وینیل کلراید منومر (VCM) ، ترفنالیک اسید (PTA)، 2- اتیل هگزانول (2EH)، فرمالدئید، منواتیلن گلایکول (MEG)، آلفاالفینها ، آلکیل بنزن خطی (LAB) ، آمونیاک و همچنین متانول که به عنوان یک محصول خاص از لحاظ میزان تولید بطور جداگانه نشان داده شده است .
[4] پلاستیکها و لاستیکها مشتق از الفینها ، آروماتیکها و مواد شیمیایی شامل پلی اتیلن (PE)، پلی پروپیلن (PP)، پلی استایرن (PS)، پلی اتیلن ترفتالات گرید بطری و الیاف، اکریلونیتریل بوتادین استایرن (ABS)، پلی وینیل کلراید (PVC)، پلی کلربنات (PC) و لاستیکهای استایرن بوتادین (SBR) و پلی بوتادی ان (PBR)
[6] با استفاده از قیمت محصولات شاخص و عمده در منطقه بازار شمال شرق آسیا و در بازه زمانی 11 ماهه اول سال 2014 که شامل قیمت بالاتر نفت در نیمه اول و قیمت پایین تر در نیمه دوم بوده ، قیمتها محاسبه شده اند.
[7] با کدهای وارداتی 39011011 تا 39131000 شامل انواع پلی اتیلن، EVA، انواع پلی پروپیلن، پلی ایزوبوتیلن، پلی استایرن انبساطی (EPS)، GPS، HIPS، SAN، ABS، PVC، PTFE، پلی وینیل الکل، PMMA، پلیمر اکریلیک رنگ، پلی اکریلیک اسید جاذب، پلی استال، پلی اترها، رزینهای اپوکساید، پلی کربنات، PET الیاف و بطری، پلیاسترهای اشباع و غیر اشباع، رزین نایلون، رزین ملامینی، رزین آمینی، رزین فنلی، پلی یورتان، سیلیکونها، رزینهای کومارن و نفتی، پلی سولفونها و پلی سولفورها، کربوکسی متیل استات سلولز و سلولز
[8] با کدهای وارداتی 29011000 تا 29337900 شامل سیکلوهگزان، DCPD، کلرومتان، دی کلرو متان، کلروفرم، مشتقات هالوژنه الفینی و حلقوی، پروپانول، منوالکلهای اشباع، پروپیلن گلایکول، پنتااریتریتول، مانیتول، گلیسرول، پلیالها ، سیکلوهگزانول ، الکل بنزیلیک ، فنل ، کرزول، الکیل فنلها، نفتول، رزورسینول،هیدروکینون، اترها، اترالکلها، اترفنلها، پراکسید الکلها – اترها –کتونها، اپی کلروهیدرین، آلدئیدهای حلقوی و غیر حلقوی، استن، MEK، سیکلوهگزانون، انواع کتونها، اسید فرمیک، منو اسیدهای 3 و 4 کربنه، انواع اسید و استرهای چرب، اسید و استر اکریلیک، اسید و استر متاکریلیک، اسید بنزوئیک، اسید آدیپیک، اسیدهای پلی کربوکسیلیک، آمینها و پلی آمینهای حلقوی و غیرحلقوی، HDMA، آمینو الکلها و نفتولها، آمیدها، اکریلونیتریل، ایزوسیاناتها، متیونین، THF، فوران، پیریدین، هتروسیکلیکها و لاکتامها
[9] با کدهای وارداتی 31021000 تا 31059000 شامل سوپر فسفاتها، کلرورپتاسیم، سولفات پتاسیم، NPK معدنی- شیمیایی، DAP و کود دارای عناصر فسفر و نیتروژن
[10] با کدهای وارداتی 40021100 تا 40030000 شامل لاتکس SB، SBR، PBR، کائوچوی ایزوبوتن – ایزوپرن، پلی کلروپرن، کائوچو و لاتکس اکریلونیتریل – بوتادین و EPDM