141

پاسخ به یک پرسش تاریخی: نفت مصیبت است یا نعمت؟

پاسخ به یک پرسش تاریخی: نفت مصیبت است یا نعمت؟
(چهارشنبه ۱۵ بهمن ۱۳۹۹) ۰۸:۰۰

چرا نباید با یک شوک نفتی مثبت در قیمت نفت، این درآمد های بدون زحمت را بی دغدغه در اقتصاد خرج کرد؟ آیا مصرف درآمد های ارزی برای اقتصاد مفید نیست؟ اقتصادی که از بیکاری رنج می برد، تولید درآن پایین است و درآمد سرانه نسبت به کشور های پیشرفته ناچیز است چرا نمی تواند از افزایش درآمد های ارزی خویش بهره بگیرد و رنگ و رخسار اقتصاد خود را دگرگون کند؟ کجای این کار غلط است؟

 بسیاری از اقتصاددانان درآمد های ناشی از منابع زیر زمینی را مصیبت می خوانند. آنان معتقدند که با خرج کرد فوری درآمد های ارزی ناشی از این منابع، اقتصاد دچار مشکلات عدیده ای خواهد شد. آیا این منابع نمی توانند رفاه شهروندان را افزایش دهند؟ از سوی دیگر گروهی دیگر از اقتصاددانان این درآمدها را موهبتی می دانند که در صورتخرجکرد درست موجبات توسعه و پیشرفت کشور رافراهم می کنند. در این یادداشت به صورت اجمالی به تبیین نظراین دوگروه پرداخته و گذری خواهیم داشت بر اقتصاد مبتلا به «بیماری هلندی» ایران.

نعمت یا مصیبت؟

برخی از محققان نشان داده اند که درآمد های ارزی ناشی از منابع زیر زمینی در بسیار از کشور ها آثار مثبتی به جای گذاشته است. به عنوان مثال در کار مشترکی بین پسران، صالحی اصفهانی و محدث، این واقعیت نشان داده شده است که وجود نفت در اقتصاد ایران باعث شده تا درآمد سرانه ایرانیان در دوره ای بلند مدت بیشتر از متوسط جهانی باشد.از دید این گروه درآمد های باد آورده ارزی ناشی از منابع زیر زمینی نه مصیبت که نعمت بوده است.

در مقابل گروه دیگری بر این باورند که خرجکرد درآمدهای حاصل از فروش یک منبع خدادای چیزی جز بلا و مصیبت برای یک اقتصاد نخواهد داشت. این گروه معتقدند که این درآمدهای بادآورده اقتصاد را دچار بیماری به نام "بیماری هلندی" می کند.

ریشه این اصطلاح از افول اقتصادی هلند در دهه 1960 منبعث می شود؛ پس از این که در سال 1959 منابع عظیم گاز طبیعی دردریای شمال کشف شد. این واژه برای اولین بار در سال 1977 در مجله اکونومیست مورد استفاده قرار گرفت تا کاهش سهم بخش تولید درهلند پس از اکتشاف منابع گاز را توضیح دهد و پس از آن به کرات در ادبیات اقتصادی مورد استفاده قرار گرفت.

قصه از زمانی آغاز شد که اکتشاف منابع عظیم نفتی هلند را به یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز طبیعی دنیا تبدیل کرد. اما در سوی دیگر صنایع تولیدی با کاهش شدید تقاضای خارجی برای کالاهای خود مواجه شدند، چرا که افزایش ارزش پول هلندی در اثر مازاد تجاری حاصل از صادرات گاز باعث شده بود که کالاهای تولید هلند جذابیت خود را در بازارهای بین المللی از دست بدهند.

اما چنین وضعیتی درهلند چندان نپایید و با آغاز دهه 1970 زمانی که صادرات کالاهای تولیدی به سطوح قبلی خود بازگشت، این بیماری از هلند رخت بربست. اما کم نیستند کشورهایی مانند ایران که سالیان دراز با این بیماری صعب العلاج دست و پنجه نرم کرده اند.

از نقطه نظراقتصادی بیماری هلندی به تاثیر درآمد سرشار حاصل از فروش یک منبع طبیعی بر روی سایر بخش های اقتصادی اشاره دارد. به عبارت دیگر، بیماری هلندی مفهومی است که به بررسی رابطه معکوس افزایش بهره برداری از منابع طبیعی و افول بخش تولیدی در کشور می پردازد.

 البته باید توجه داشت که چنین اثری در کشورهای در حال توسعه بعضا بر روی بخش کشاورزی مشاهده می شود. مطالعه پویایی های تورم در اقتصاد مبتلا به بیماری هلندی ایران در مقاله ای به تالیف نگارنده حاکی از این است که درآمدهای سرشار نفتی در طول زمان باعث کاهش قابل توجه اندازه بخش کشاورزی دراقتصاد ایران و افزایش چشمگیر در اندازه بخش خدمات شده است در حالی که بخش تولید پس از یک دوره کوتاه افول مجددا رو به افزایش گذاشته است.

دلیل چنین تغییراتی را می توان در تاثیرات بیماری هلندی بر متغیرهای کلان اقتصادی جستجو کرد. آن چنانی که کوردن معتقد است [1]  این بیماری به طور کلی دو پیامد مهم در اقتصاد برجای می گذارد:

1.     اثر جابجایی منابع: مبرهن است که در پی افزایش درآمدهای نفتی میزان دستمزد پرداختی به نیروی کار نیز در این بخش افزایش می یابد و جذابیت دستمزد بالاتر عوامل تولید متحرک را از سایر بخش ها به بخش منابع طبیعی می کشاند.

2.     اثر مخارج: اکتشاف منابع جدید دوره ای ازرونق اقتصادی را با خود به همراه می آورد که این رونق درآمد واقعی عوامل اقتصادی را افزایش داده و منجر به افزایش خرجکرد مخصوصا در بخش خدمات می شود که این امر نیز به نوبه خود افزایش قیمت خدمات را به همراه خواهد داشت.

بنابراین پر بیراه نیست که نتیجه بگیریم که اثر جابجایی منابع در ایران منجر به کاهش اندازه بخش کشاورزی و اثر مخارج باعث کاهش افزایش اندازه بخش خدمات در اقتصاد ایران شده است.

حق با کیست؟

آیا این دو نگاه نعمت و مصیبت با هم ناسازگار هستند؟ آیا اکثریت اقتصاددانانی که خطرات شوک مثبت در درآمدهای ارزی ناشی از منابع را گوشزد می کنند، توجهی به افزایش رفاه و درآمد سرانه شهروندان نمی کنند؟

 به هر رو درآمد های نفتی به هر طریق که در اقتصاد مصرف شود به معنای افزایش درآمد های ارزی خواهد بود و نمی توان از این مطلب غفلت کرد که بدون نفت، چه بسا سرنوشت ما ایرانیان می توانست مانند بسیاری از کشورهای توسعه نیافته منطقه باشد و آن چه حاصل شده است بی شک به واسطه اثر مثبت درآمد های ارزی حاصل از فروش نفت بوده است.

این گزاره بدان معناست که به هر شکل بودن منابع زیر زمینی بهتر از نبودن آن است. البته هستند کسانی که بر این باورند که اگر درآمدهای نفتی وجود نداشت، این امکان وجود داشت که با افزایش بهره وری، اقتصاد ایران به سامان شود و راه کشورهایی چون مالزی و ترکیه را ادامه دهد اما این تنها گمان و سناریوی مطلوبی است که اگر گزینه عکس آن محقق می شد سقوط ایران به قهقرای توسعه نیافتگی بعید نبود.

پس شاید به جرات بتوان گفت که نفت خدادای برای ما ایرانیان راه میانه و تضمین شده ای را به تصویر کشیده است که اگر مدیریت آن را ارج نهیم، همین حالا هم قابلیت تبدیل شدن به کشتی نجات را دارد. آری نفت علیرغم تمام مصیبت هایی که برای ما داشته است، در نهایت نعمتی بوده که بی مشقت بسیار رفاه ما را در طول زمان در حد میانه جهانیان نگه داشته است.

در حقیقت تمام بحث کسانی که سخن از مصیبت منابع می زنند نه آن است که این اثر مثبت درآمد های ارزی ناشی از نفت را انکار کنند، بل دغدغه ایشان آن است که چگونه می توان این اثر مثبت را گسترش داد و حداقل انتظارات را برآورده کرد و از آن در مسیر توسعه بهره برد.

 آنان هم که سخن از مصیبت منابع می زنند، از نعمت آن غافل نیستند و این دو تحلیل در دوسطح متفاوت مطرح می شوند که لزوما متضاد و ناسازگار نیستند بلکه بیشتر سعی در تکمیل یکدیگر دارند. چه غفلت از مضرات خرجکرد این درآمدهای بادآورده اقتصاد را به نا کجا آباد رهنمون می شود و دلخوش بودن به وجود چنین منبعی به عنوان یگانه راه توسعه نیز کشور را از گام نهادن در مسیر توسعه بدون نفت دچار مشکل می کند.



[1] Corden (1984).

تعداد بازدید : ۱,۶۹۵