این اختلال، پدیده‌ای نیست که صرفا در سال‌های اخیر ظهور کرده باشد، بلکه دارای تاریخچه‌ای نسبتا طولانی است. در طول زمان، متخصصان این اختلال را با نام‌های میل انفجاری، بازداری اراده و ناتوانی از مهار اخلاقی، فزون‌جنبشی، اختلال نارسایی توجه و اختلال نارسایی توجه با فزون‌کنشی یا بدون آن خوانده‌اند.
در یک تعریف جامع، این اختلال عبارت است از " :الگوی پایدار بیش‌فعالی یا نقص توجه، به طوری که شدت آن بیش از حد طبیعی یک کودک طی روند رشد باشد. برای تشخیص این اختلال، لازم است دستکم برخی از علائم تا قبل از سن هفت سالگی بروز کند. علائم باید حداقل شش ماه باقی بماند و علائم این اختلال دستکم در دو محل مدرسه، خانه و… مشاهده شود."
از طرف دیگر، کودکان بیش فعال در معرض خطر بالایی از اختلال سلوک، شخصیت ضد اجتماعی و سوء مصرف مواد مخدر قرار دارند؛ لذا آگاهی همگان بویژه والدین و معلمان در این حالات از اهمیت بسزایی برخوردار است.
شیوع بیش فعالی
از هر 100 کودک 5 کودک می‌توانند مبتلا به بیش فعالی باشند. پسران 3 برابر بیش از دختران در معرض ابتلا قرار دارند. اغلب این مشکلات قبل از 7 سالگی آغاز می‌شوند و ممکن است والدین تا وقتی که فرزندشان بزرگتر نشده متوجه مشکل او نگردند. پزشکان نمی‌دانند که چه چیزی باعث بروز بیش فعالی می‌گردد؛ ولی مطالعات بر روی مغز انسان‌ها را به فهم علل اجتماعی این مشکل نزدیکتر کرده است.
پزشکان معتقدند افراد مبتلا به ADHD فاقد میزان کافی از مواد شیمیایی خاص به نام میانجی‌های عصبی در مغز هستند. این مواد شیمیایی به مغز در کنترل کردن رفتار کمک می‌کند. والدین و آموزگاران می‌توانند در فعالیت‌های کودک به وی کمک کنند.
امروزه بسیاری از مادران از کودکان خود شاکی هستند و گمان می کنند که کودک آنها بیش فعال است. اول از همه باید با علایم کودک بیش فعال آشنا شوید و ببینید آیا کودک شما نیز این علایم را دارد یا نه؟
تشخیص بیش فعالی
تشخیص بیش فعالی با یک آزمون خاص امکان پذیر نیست. مجموعه ای از این علائم باید (حداقل در مدت شش ماه) مورد بررسی قرار بگیرد. کودک این موارد را معمولا قبل از هفت سالگی نشان می دهد.
** در مقابل این دسته از پدر و مادرها، والدینی هستند که نمی خواهند مشکل کودک خود را بپذیرند و معمولا با بهانه آوردن از هشدارهای معلمان و سایر اطرافیان طفره می روند. این افراد از درمان این اختلال واهمه دارند و گمان می کنند داروهایی که توسط پزشک تجویز می شود برای فرزندشان عوارض دارد. این در حالی است که اگر این کودکان در زمان مناسب درمان نشوند، نمی توانند در امور آموزشی و فعالیت های اجتماعی خود موفق عمل کنند و ممکن است برای خود و اطرافیان شان مشکل آفرین باشند.
دلایل بیش فعالی
بیش فعالی، مانند همه اختلالات رفتاری نمیتواند یک دلیل خاص داشته باشد. احتمالا ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در پیدایش آن نقش داشته اند. از عواملی که می توانند در بروز این اختلال موثر باشند سیگار کشیدن و یا مصرف الکل در دوران بار داری توسط مادر است. شاید نوع تغذیه مادر در هنگام بارداری و دستکاری های ژنتیکی مواد خوراکی در بروز و شیوع این عارضه نقش داشته باشد.
حتی استنشاق تحمیلی دود سیگار توسط مادر باردار، باعث اختلال در رفتار کودک می شود. استرس مادر هم با این موضوع ارتباط دارد. تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده باینگر این است که این اختلال معمولا در خویشاوندان نزدیکاین افراد هم وجود دارد.
مسمومیت ناشی از سرب حاصل از دود اتومبیل و آلودگی هوا، غذاهای محتوی مواد افزودنی مثل شیرین کننده های مصنوعی و یا رنگ دهنده های خوراکی، مواد جلوگیری کننده از فاسد شدن غذا که در بعضی از غذاهای آماده وجود دارد، نیز در ایجاد این اختلال سهیم هستند.
در صورت معالجه نشدن کودکان بیش فعال احتمال اینکه این افراد در آینده به افسردگی مبتلا شوند و یا در نوجوانی رفتارهای ضد اجتماعی و گاه بزهکارانه داشته باشند زیاد است. بنابراین به والدین توصیه می شود که حتما در دوران کودکی برای معالجه فرزند خود اقدام کنند. این بیماری دردوران مدرسه بیشتر مشکل آفرین می شود زیرا کودک تمرکز کافی ندارد و مدام برای بیرون رفتن از کلاس اجازه می خواهد. این بچه ها نمی توانند آرام روی صندلی بنشینند، معمولا پرحرف هستند و مدام سر کلاس با دوستان خود حرف می زنند .
درمان بیش فعالی
درمان سریع برای بیش فعالی وجود ندارد. بهتر است والدین برای کمک کردن به خود و کودکشان در مورد این اختلال، اطلاعات بیشتری کسب کنند. همچنین برنامه تربیتی ویژه ای را متناسب با نیازهای فرزند خود طرح ریزی کنند. والدین باید بدانند که این افراد ذاتا بد نیستند، اما بدون مصر ف دارو و رفتار درمانی نمی توانند رفتار خود را کنترل کنند.
در مورد تعدیل بیش فعالی کودکان، بهتر است که خانواده، معلم و مدرسه باید با یکدیگر همکاری داشته باشند. والدین باید از تنبیه بدنی کودک خود جدا خودداری کنند و با او با محبت رفتار کنند. دارودرمانی و رژیم های غذایی هم در صورت تجویز پزشک، کمک بسیاری به این دسته از کودکان می کند. آنها باید از زیاده روی در مصرف شکر و غذاهای حاوی آن مانند کیک، شیرینی، شکلات، بیسکویت و نوشابه های شیرین که محرک هستند، خودداری کنند.
رژیم غذایی کودک بیش فعال
آنچه برای مغز مفید است، احتمالا برای بیش فعالی خوب است. لوبیا، پنیر، تخم مرغ، گوشت و آجیل می تواند منبع خوبی از پروتئین باشد. خوردن این نوع غذاها در صبح و برای تنقلات بعد از مدرسه مفید است. این مواد غذایی ممکن است به بهبود تمرکز کمک کند و احتمالا باعث می شود داروهای بیش فعالی به مدت طولانی عمل کند.
مصرف کمتر کربوهیدرات ساده
بهتر است که آب نبات، شربت ذرت، عسل، شکر، محصولات ساخته شده از آرد سفید، برنج سفید و سیب زمینی بدون پوست کمتر مصرف شود.
کربوهیدرات های پیچیده تر
کربوهیدارت های پیچیده مانند نان های سبوس دار و کامل، خوب هستند. مصرف سبزیجات و برخی از میوه ها، از جمله پرتقال، نارنگی، گلابی، گریپ فروت، سیب و کیوی مفید است. این نوع غذا را در شب به کودک بیش فعال بدهید؛ ممکن است به خواب او کمک کند.
امگا ۳
امگا ۳ در تن ماهی، ماهی قزل آلا و دیگر ماهی های سفید سرد به وفور وجود دارد. گردو، آجیل برزیلی، روغن زیتون و کلزا نیز دارای امگا ۳ است. شما همچنین می توانید مکمل اسید چرب امگا ۳ را برای کودکتان مصرف کنید.
مکمل های غذایی
هیچ شواهدی علمی وجود ندارد که مکمل های ویتامین یا مواد معدنی برای همه کودکان مبتلا به اختلال مفید است. در حالی که یک مولتی ویتامین، زمانی ممکن است خوب باشد که کودکان، نوجوانان و بزرگسالان رژیم های متعادل را مصرف نکنند، مگا دوز ویتامین ها می توانند سمی باشند. بنابراین از آنها اجتناب کنید. علائم بیش فعالی از فردی به فرد دیگر متفاوت است. در هر حال، جهت مصرف مکمل ها، با پزشک خود مشورت کنید.
افزودنی ها و رنگ های مصنوعی، بویژه قرمز و زرد
رنگ های مصنوعی، طعم دهنده ها و نگهدارنده ها ممکن است در بعضی از کودکان منجر به بیش فعالی شود.
مطالعه نشان داده است که برخی از رنگ های خوراکی و نگهدارنده ها در بعضی از کودکان، باعث بیش فعالی می شود. اما اثرات با سن و افزودنی متفاوت است. براساس مطالعات اخیر، آکادمی پزشکی کودکان اطفال اکنون موافق حذف مواد نگهدارنده و رنگ های غذایی از رژیم غذایی کودکان مبتلا به بیش فعالی است.
قند و کافئین
بعضی از کودکان پس از خوردن آب نبات یا سایر غذاهای شیرین، بیش از حد فعال می شوند. تاثیر این مواد هنوز اثبات نشده است؛ شما می توانید با حذف آنها ببینید علایم، بهبود می یابند یا خیر.
مطالعات نشان داده اند که مقدار کمی از کافئین ممکن است در برخی از علایم بیش فعالی در کودکان موثر باشند. برای بیش فعالی که دارو مصرف می کند، کافئین می تواند برخی از عوارض جانبی را تشدید کند.
انواع بیش‌فعالی
نوع بی‌دقت و بدون توجه
در این نوع در فرد نمی تواند روی تکلیفی که به او می‌دهند و یا یک فعالیت خاص تمرکز داشته باشد. اکثر کودکان دچار ADHD در دقت و توجه کردن دچار مشکل هستند. این دسته از افراد غالبا:
• توجه زیادی به جزئیات ندارند.
• بر بازی‌ها و کارهای مدرسه نمی توانند تمرکز داشته باشند.
• کارهای مدرسه و فعالیت‌های روزانه خود را در منزل تا آخر دنبال نمی کنند و آنها را به پایان نمی رسانند.
• نمی‌توانند یک وظیفه یا تکلیف را تمام و کمال انجام دهند.
• اسباب بازی‌ها ، کتاب‌ها و وسایلشان را اغلب گم می‌کنند.
نوع تکانشی - بیش‌فعالی
در این نوع از اختلال فرد بسیار فعال است. و بدون فکر اقدام به فعالیت و کار می کند. کودک بیش فعال همیشه در حال انجام کاری می باشد. ممکن است سطح بیش فعالی با افزایش سن کاهش یابد.
برای مثال، این کودکان ممکن است بطور ناگهانی وسط خیابان شروع به دویدن کنند و از یک سمت به سمت دیگر خیابان بدون نگاه کردن حرکت کنند و یا این که از درخت بلندی، شروع به بالا رفتن کنند. گاهی هم هیچ ایده و فکری برای خارج شدن از این وضعیت ندارند. غالبا ، فعالیت‌های تکانشی و بیش فعالی با هم همواره هستند. مشخصه کودکانی که این اختلال را با هم دارند بدین گونه است:
• بی قراری و ناآرامی
• دویدن مداوم از سویی به سوی دیگر و یا بالا رفتن از چیزی
• بازی کردن پر سر و صدا و بیش از حد صحبت کردن
• پاسخ دادن ناگهانی و بدون فکر به پرسشی که هنوز تمام نشده است.
• عدم توانایی در صبر کردن برای نوبت خود
• بدون اجازه وسط بازی و وسط صحبت دیگران پریدن
نوع ترکیبی
در کودکان با این نوع اختلال، نشانه‌هایی از هر دو نوع قبل را دارا هستند. تمرکز برای آنها مشکل است و تحرک بالا دارند و در کنترل تکانش‌های خود دچار مشکل هستند. البته گاهی تمام کودکان بی‌توجه هستند و یا اینکه بیش از حد فعالیت می‌کنند و حرکات تکانشی دارند.
اما در کودکان دچار ADHD این حرکات، همیشگی هستند، نه استثنایی. این رفتارها برای کودک در خانه، مدرسه و با دوستان مشکلات حقیقی ایجاد می کند در نتیجه، اکثر کودکان دچار این اختلال ، احساس افسردگی، اضطراب و عدم اطمینان به خود را دارند. این احساسات، جزء نشانه‌های ADHD محسوب نمی شوند و در اثر مشکلات مکرر در خانه و مدرسه در کودک ایجاد می شوند.
درمان
درمان سریع برای ADHD وجود ندارد، اما علایم آن قابل کنترل هستند. والدین و آموزگاران باید به نکات زیر توجه داشته باشند.
• در مورد این اختلال، اطلاعات بیشتری کسب کنند.
• برنامه تعلیم و تربیتی متناسب با نیازهای کودک ایجاد و طرح ریزی نمایند.
• ایجاد نظم در دارو درمانی، درصورتی که والدین و پزشک احساس کنند که کودک به دارو درمانی نیاز دارد.
راهنمایی هایی برای والدین
• در فرزند خود توانایی ایجاد کنید و نیز با او در مورد استعدادهایش صحبت کنید و او را به بکارگیری توانایی‌هایش تشویق و ترغیب کنید. وقتی که فرزندتان کارش را خوب انجام می‌دهد، پاداش دهید.
• با فرزند خود کاملا واضح و روشن صحبت کنید. برای این کار با پشتکار، مصر و مثبت باشید و خواسته‌های خود را کاملا برای فرزند خود روشن سازید. به فرزند خود بگویید چه کارهایی را باید انجام دهد نه این که فقط ، آنچه را نباید انجام دهد به او گوشزد کنید.
• شیوه‌هایی را برای کنترل رفتار فرزند خود یاد بگیرید این برنامه‌ها عبارتند از: ایجاد جدول برای فعالیت‌های فرزندتان، داشتن برنامه برای پاداش، نادیده گرفتن رفتارهای نامطلوب، پیامدهای عادی و غیرطبیعی نتایج و پیامدهای منطقی.
• با مدرسه فرزندتان برنامه مشترک داشته باشید و برنامه تعلیم و تربیت خاص نیازهای فرزندتان را برای او تنظیم کنید. هر دوی شما (والدین و معلم( بایستی نمونه‌ای از این برنامه را داشته باشید.
• با معلم در تماس باشید و به او بگویید فرزند شما در خانه چه عملکردی دارد و از او بپرسید که در مدرسه چه می‌کند و آنها را حمایت کنید.
نقش آموزگاران
یک معلم باید با دشواری ها و گره های ذهنی یک کودک بیش فعال آشنا باشد. برای مثال ممکن است که دانش آموز ADHD در شروع یک کار دچار مشکل باشد، در حالی که دانش آموزان دیگر در پایان دادن به یک عمل و شروع عمل بعدی مشکل داشته باشند. بنابراین هر یک از این دانش آموزان نیاز به کمک‌های متفاوتی دارند.
• آموزگار باید به دانش آموزان نشان دهد که چگونه از کتاب تکلیف و برنامه‌های روزانه استفاده کنند. همچنین مهارت‌ها و روش‌های یادگیری را به آنها آموزش دهد و آنها را به شکل منظم تقویت (پاداش) کند.
• آموزگار باید به دانش آموزان در فعالیت‌های بدنی‌شان کمک کند. (برای مثال) به آنها اجازه دهد تا کاری را ایستاده پای تخته سیاه انجام دهند). بهتر است در بین برنامه‌ها به آنها استراحت دهد.
• معلم باید با والدین و دانش آموزان هر دو با هم برای نو آوری و اجرای یک برنامه تعلیم و تربیتی متناسب بمنظور نیل به نیازهای دانش آموزان به فعالیت و همکاری بپردازد.
• انتظارات بالا از دانش آموزان داشته باشد، اما بکوشد که راه‌های جدیدی را برای انجام کارها پیدا کند. با صبوری شانس دانش آموزان را برای کسب موفقیت بالا ببرد.
نویسنده:محمد مهدی بری مهربانی-کارشناس ارشد روانشناسی