از آنجا که خودکفایی و ساخت داخل از علاقمندیهای شخصیم بود به محض اطلاع از آمادگی کمیته خودکفایی پتروشیمی فجر برای انجام مصاحبه، خود را در اسرع وقت به شرکت رسانده و در سالن کنفرانس مجتمع، در جمع صمیمی، پرانرژی و نسبتا جوان اعضای این کمیته حاضر شدم. در آنجا آقایان غلامزاده، رئیس تعمیرات و رئیس کمیته، سعید دوست، رئیس بازرسی، محمد علی بخشی، رئیس بازرگانی، صفار نژاد، مسئول سرویسهای تعمیراتی واحد برنامه ریزی تعمیرات و دبیر کمیته خودکفایی و فارسی زاده، رئیس تعمیرات مکانیک در کنار هم نشسته بودند و گفتگوی ما در حضور آقای صیفوری، رئیس روابط عمومی آغاز شد. متن زیر ماحصل این گفتگوی صمیمی است:
در این چند سالی که از تشکیل کمیته خودکفایی شرکت پتروشیمی فجر می گذرد، تمرکز بر تولید داخل و افزایش توان داخل افزایش یافته و کارهای برجسته ای در این زمینه صورت گرفته است. اگرچه شرکت پتروشیمی فجر در قالب هلدینگ خلیج فارس به بخش خصوصی واگذار و فضای حاکم بر صنعت پتروشیمی دیگرگون شده است، اما با این حال، این شرکت آنچنان بر روی خودکفایی تمرکز شده است که اعضای کمیته خودکفایی آن نه تنها از کار بزرگ خود به عنوان یک کار خارق العاده یاد نمی کنند، بلکه آنقدر آن را به صورت سیستماتیک و اصولی پیاده سازی کرده اند که برای آنها به صورت یک امر عادی و جاری تبدیل شده است.
فعالیتهایی از جنس خودکفایی، قبل از تشکیل کمیته ای با این نام، یعنی بلافاصله پس از آغاز بکار واحدهای عملیاتی شرکت پتروشیمی فجر، برای تامین داخلی آن دسته از نیازهای شرکت که تامین آنها از طریق کشورهای خارج با مشکل مواجه بود، تبلور یافتند. اما پس از جاری سازی مدیریت استراتژیک در سال 89 و علی الخصوص پس از شکل گیری تحریمهای اقتصادی، در تحلیل و آنالیز محیط بیرونی، تحریم به عنوان یکی از موارد تهدید شناخته شد.
ناگفته پیداست که تحریم صنعت پتروشیمی ایران توسط کشورهای صاحب لیسانس و صاحبان صنعت دنیا، تامین قطعات بحرانی و پرارزش ما را با مشکل مواجه می کرد؛ لذا با هدف کاهش تاثیر این تحریمها، هدف استراتژیک "بهبود زنجیره تامین قطعات و ساخت داخل" در سطح کلان شرکت تعریف شد و همین امر موجب تشکیل رسمی "کمیته خودکفایی" به ریاست مهندس غلامزاده و عضویت افراد مختلف از واحدهای مرتبط شرکت، شد.
اگر چه تمامی واحدهای شرکت پتروشیمی فجر به نحوی با فرایند خودکفایی در ارتباط بوده اند ولی واحدهای تعمیرات، خدمات فنی، بازرگانی، برنامه ریزی تعمیرات و تعمیرات مکانیک از اصلی ترین واحدهای درگیر با این مقوله مهم به شمار می روند.
در این راستا، در همان سالهای اولیه شکل گیری کمیته، تجهیزات مورد نیاز مجتمع به همراه چند ویژگی از هر یک، شامل میزان حساسیت قطعه، داشتن و یا نداشتن مشابه داخلی، میزان مصرف آن، میزان موجودی آن در انبار، میزان ارزش آن و... در یک بانک اطلاعاتی سازماندهی و اولویت بندی شدند تا برای حرکت صحیح و کارای این کمیته مبنا قرار گیرد.
در روند عملیاتی کمیته خودکفایی و پیش از هدفگذاری برای مقابله با تحریمها، ابتدا با هدف کاهش هزینه تولید، روی تولید قطعات پرمصرف تمرکز و ساز و کار آن در شهرهای مختلف بررسی شد.
یکی از چالشهای اساسی در این زمینه عدم توجیه اقتصادی تولید در تیراژ پایین توسط تولید کنندگان داخلی بود که در برخی موارد سعی شد تولید کالاهای پرمصرف به آنها واگذار شود، در برخی موارد نیز شرکت ناچار به پرداخت هزینه های بیشتری برای تولید قطعات کم مصرف ولی حیاتی بود.
فیلترها، یکی از پرمصرف ترین لوازم مصرفی مورد نیاز توربینهای تولید برق و بخار شرکت هستند که از جمله اولین موارد تولید شده توسط کمیته خودکفایی بودند و اگر چه تولید آنها در ابتدا با چالشهایی همراه بود، ولی در حال حاضر شرکت پتروشیمی فجر در حال بهره برداری از تولیدات داخلی است و در این زمینه کاهش هزینه قابل توجهی نیز نصیب شرکت شده است.
کمیته خودکفایی انواع قطعات مصرفی که امکان داخلی سازی آنها وجود داشت را از طریق تولید کنندگان داخلی تولید کرده است و پس از اینکه موضوع تحریمها پیش آمد، عرصه ی پیش روی آنها به تولید قطعات غیر قابل تامین تغییر کرد.
با تغییر روند حرکت کمیته خودکفایی از تولید وسایل پرمصرف به سمت تولید قطعات غیرقابل تامین، چالشهای جدیدی پیش روی متخصصان قد علم کرد که از آن جمله می توان به صعوبت ساخت قطعات فنی و حساس و عدم توجیه اقتصادی تولید این قطعات برای تولیدکنندگان داخلی اشاره کرد که فائق آمدن بر این مشکلات بیش از 2 سال به طول انجامید.
از جمله قطعات نوع دوم که از تنوع بالایی هم برخوردار بودند می توان از انواع چرخ دنده ها، قطعات سنگین توربین، انواع پمپها، قطعات ابزار دقیق و غیره نام برد که تغییر رویکرد حرکت به سمت خط قرمز ابزار دقیق را می توان به عنوان یک نقطه عطف در کار کمیته خودکفایی دانست.
هدفگذاری کمیته در سه سال منتهی به اسفند ماه 1392 تولید 125 قلم قطعه بوده که 245 قلم از آنها ساخته شده و میزان صرفه جویی اقتصادی ناشی از این اقلام حدود 35 میلیارد ریال بوده است. هدفگذاری کمیته در سال 93، تعداد 150 قطعه بوده که تا پایان آذرماه، 120 قلم آن محقق شده و مابقی در حال ساخت و ساز هستند.
خاطرات اعضای کمیته خودکفایی اگر چه شیرین و یا تلخ، اما همگی به یادماندهی و دوست داشتنی هستند. محبت و وحدت آنچنان میان اعضای تیم حاکم است که از سخنان هر یک این موهبت کم نظیر به خوبی هویداست.
در بخشی از گفتگوی ما با اعضای کمیته خودکفایی شرکت صحبت از تنشها و استرس های این کار به میان آمد که گویا شیرینی‌های آن، آنقدر زیاد بوده که تقریبا در گفتگوی بیش از یکساعته ای که با ایشان داشتم، در حال فراموشی بود؛ اما باید یادآور شد که انجام فرایندهای مرتبط با خودکفایی استرس های فوق العاده بالایی را برای اعضای خود به ارمغان می آورد.
تامین قطعات برای شرکتی که رسالت آن تولید یوتیلیتی برای شرکتهای پتروشیمی است، یک کار جانبی به شمار می رود و معمولا برای این چنین شرکتی، تامین قطعات مورد نیاز کارخانه از یک تولید کننده داخلی یا خارجی که به صورت تخصصی این قطعات را تولید می کند، بسیار ساده تر است. تنها در رابطه با تولید داخلی فیلترها یک تا 2 سال فعالیت طاقت فرسا انجام شد تا بتوان وابستگی شرکت را از تولید کننده ی خارجی قطع کرد. در این مدت کمیته ی خودکفایی با اکثریت قریب به تمام فیلترسازان کشور مذاکره و جلسات متعددی با آنها برگزار کرده اند و ضمن افزایش دانش خود نسبت به فیلتر، کسب دانش تخصصی برای همکاران فجر و تقویت بنیه علمی و اجرایی تولید کنندگان داخلی ماحصل این تلاش ها است. به طوری که می تواند ادعا کرد در ازای تعامل دوطرفه ای که بین فجر و تولید کنندگان داخلی برقرار شد و از قبل اعتمادی که ما به آنها کرده ایم، به جرات می توان گفت هم اکنون حداقل پنج فیلترساز مطرح در ایران ایجاد شدند. این کارخانجات پس از آن توانستند علاوه بر حل مشکلات ما، در صنایع دیگر هم شکوفا شوند.
مسئله ی عمده ای که در این کار از ابتدا وجود داشت و کماکان پابرجاست، موضوع عدم دانش مداری شرکتهای تولید کننده داخلی است؛ کارگاهی کار کردن آنها به کارهای پیشرفته صنعتی که ما داریم آسیب می زند. اگر چه به تازگی در کشور به شرکتهای دانش بنیان بهای بیشتری داده اند ولی در این زمینه هنوز خیلی جای کار داریم. مستند سازی نیز در این شرکتها عمدتا رعایت نمی شود و همین باعث می شود که استفاده از قطعات تولیدی آنها با ریسک بالا همراه باشد و استرس فراوان را برای دست اندرکاران خودکفایی در پی دارد؛ ولی تمام این مصائب با همدلی موجود و عقبه ی حمایت مدیریتی و همکارانی که در صف مقدم تولید هستند، حل شده اند و می شوند تا گلیم خودکفایی را از آن بیرون بکشیم.
از منظر اقتصادی، نباید اینطور تصور شود که فرایند خودکفایی همواره با صرفه جویی ریالی همراه است، بلکه اگر صرفا از بعد اقتصادی به موضوع نگاه کنیم خواهیم دید که در برخی مواقع هزینه های تولید داخلی بالاتر است. طبیعی است که زمانی که تیراژ تولید بالا می رود، هزینه ها کاهش می باید و زمانی که یک قطعه ساخته می شود ممکن است هزینه تمام شده از خرید آن قطعه از خارج از کشور، بیشتر هم باشد که تمامی این هزینه ها را پرداخت کرده ایم.
اما باید در نظر داشت که در صورتی که به واسطه ی تحریم و یا عدم تعهد به اجرای مفاد قراردادهایی که با کشورهای خارجی تولید کننده داشته ایم وقفه ای در تولید شرکت پتروشیمی فجر ایجاد شود، تمامی شرکت های منطقه دچار خسارات جبران ناپذیری خواهند شد و این هزینه نه قابل محاسبه و نه با سرجمع هزینه های تولید قطعات در داخل کشور قابل قیاس است؛ اگرچه تاکنون برایند اقتصادی فعالیت کمیته ی بهره وری با بیش از 25 درصد صرفه جویی در هزینه ها همراه بوده است و حتی یک روز به علت کمبود قطعات در این شرکت وقفه تولید نداشته ایم.
در حال حاضر بسیاری از شرکتهای ایرانی که به واسطه این تعاملات به توانمندی تولید رسیده اند در حال همکاری با سایر شرکتهای صنعت نفت در سایر نقاط کشور نیز هستند.
تمرکز این واحد در طول دوران فعالیت خود بر ساخت و تولید قطعات حساس و پرمصرف بوده است و ساخت انواع فیلترها، ولوها، گیربکسها، روتورها و پوشش های صنعتی پمپها را تجربه کرده است.
این کمیته، علاوه بر ساخت، تعمیرات را هم در دستور کار خود داشته است. یکی از کارهای شاخصی که در سال 93 انجام شده تعمیر بخشی از نیروگاه فجر بود که شرکت خارجی حاضر به انجام کار برای ما نبود، نهایتا با رایزنی چند شرکت داخلی تعمیر شد و در سرویس قرار دارد.
عدم تناسب و حمایت آیین نامه های معاملات از ساخت و تولید داخلی یکی دیگر از مشکلاتی است که با آن دست به گریبانیم. این آیین نامه ها برای ساخت و خودکفایی هیچگونه گزینه ای را در نظر نگرفته اند و به این فرایند مانند خرید معمولی به آن نگاه
می کنند. وقتی که براساس یک آیین نامه، اعم از دولتی و خصوصی، بخواهید کار کنید، از نظر قانونی، هیچگونه امکانی که براساس آن بتوانید ساخت داخل را به راحتی انجام دهید، نخواهید داشت؛ هرگونه تولید و ساخت الزاما باید به عنوان یک خرید در نظر گرفته شود و فرایندهای مرتبط با انجام یک خرید در خصوص آن اجرا شود؛ در حالی که دستورالعمل های اجرایی خرید نمی توانند محدودیتهای ساخت و تولید داخلی و خودکفایی را پوشش دهد. رعایت الزامات اداری خرید برای ساخت بسیار مشکل و دست و پاگیر است. لذا اگر بتوان در سطح شرکت و یا حتی در سطح هلدینگ خلیج فارس و یا بالاتر از آن، تدبیر و راهکاری برای برون رفت از این مسئله ایجاد کرد، خودکفایی سریعتر، راحت تر و با قدرت بیشتری به پیش خواهد رفت.
نکته ای که باید اشاره کرد آن است که چون کمیته ی خودکفایی چارت مصوبی ندارد، تمامی افراد این کمیته باید علاوه بر انجام فعالیت های خود در شغل اصلی، به امور کمیته خودکفایی هم رسیدگی کنند و خواه ناخواه در دراز مدت مواردی پیش خواهد آمد که خودکفایی در حاشیه ی فعالیتهای اصلی افراد قرار گیرد.
اگر چه باید این را هم در نظر داشت که وجود چارت سازمانی و دستورالعمل های اداری در برخی موارد به کار لطمه می زند و اگر آن را از حالت خودجوش به حالت اداری ببریم، چه بسا که با کاهش کارایی و کیفیت سیستم مواجه شویم و همچنین در آن شرایط نمی توان این تنوع افراد و واحدها را در قالب یک کمیته گرد هم آورد.
باید این نکته را هم در نظر داشت که اعضای کمیته ی خودکفایی به پنج نفر رییس واحد ختم نمی شود و بسیاری از کارکنان متخصص و صاحب ذوق شرکت این فرایند را همراهی می کنند که مطابق آیین نامه داخلی شرکت از محل صرفه جویی حاصل شده، پاداشهایی به آنها پرداخت می شود.
علاوه بر کمیته خودکفایی در درون مجموعه تدارکات شرکت، با منفک کردن دونفر از این واحد، گروهی را برای ساخت، تشکیل شده است که وظیفه پیگیری کارهای ارجاعی از کمیته ی خودکفایی را تا حصول نتیجه برعهده دارند.
با وجود تمامی این فراز و نشیب ها، این کمیته تاکنون توانسته بخش عمده ای از نیازهای حیاتی شرکت را از طریق ساخت در داخل کشور تامین کند؛ نیازهایی که اگر تامین نمی شدند، قطعا در کیفیت و کمیت تولید اثر گذار بودند.
با تلاشی که تمامی اعضای کمیته خودکفایی در این چندین سالی که پتروشیمی فجر تحت شرایط تحریم و فشار انجام داده اند، این شرکت تاکنون حتی یکساعت هم به خاطر نبودن قطعه دچار توقف تولید نبوده و با توجه به جایگاه خاصی که این شرکت در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی دارد، اگر هرکدام از بخشهای شرکت به هر دلیل دچار توقف شود، سایر شرکتهای متصل و وابسته به فجر نیز با مشکلات و خسارات جدی مواجه خواهند شد.
سخن پایانی آنکه خودکفایی در شرکت پتروشیمی فجر پیش نمی رفت مگر با چیزی فراتر از تلاش و همت که همان فداکاری و از خود گذشتگی تک تک افراد آن بود و طبیعت اینگونه کارها به نحوی است که دوستی و علاقه و ارتباط صمیمی بین افراد قوی تر از ارتباطات شغلی است به نحوی که پس از ماهها و سال ها، دوستان خود آقایان مذهب جعفری و مرحوم خاکی که در این کمیته همکار آنها بودند را به نیکی یاد می کنند.
گزارش: پیمان خسروی