شماره 30

دهخدا؛ ادیب، شاعر و محقق ایرانی

دهخدا؛ ادیب، شاعر و محقق ایرانی
(سه شنبه ۱۵ اَمرداد ۱۳۹۸) ۰۹:۰۲

دهخدا را با لغتنامه بی نظیرش می شناسند، او ادیب، شاعر لغت‌شناسایرانی است و در همه این زمینه ها بسیار باذوق و دانش و متبحر بود.

علی اکبر دهخدا در سال 1257 در تهران متولد شد و تا هفتم اسفند 1334 زیست. پدرش «خان باباخان» از ملاکان متوسط قزوین، پیش از ولادت دهخدا، قزوین را جهت اقامت در تهران ترک کرد. علی اکبر دهخدا تحصیلات قدیمی را نزد «شیخ غلامحسین بروجردی» آموخت. سپس به مدرسه علوم سیاسی رفت و پس از اتمام تحصیل به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. علامه دهخدا در سال 1281 در معیت «معاون الدوله غفاری» که به وزیر مختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود، به اروپا رفت. وی حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین اقامت داشت.
علی اکبر دهخدا و فعالیت های وی
اگرچه دهخدا را با لغتنامه بی نظیرش می شناسند، ولی او ادیب، شاعر لغت‌شناس و سیاستمدار ایرانی است و در همه این زمینه ها نه اینکه دستی بر آتش داشته باشد، بلکه بسیار باذوق و دانش و متبحر بود. همزمان با آغاز مشروطیت، دهخدا با همکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه معروف صور اسرافیل را منتشر کرد. ستون طنز این روزنامه تحت عنوان «چرند و پرند» جذاب ترین قسمت این روزنامه بود. سبک نگارش این ستون در ادب فارسی بی سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری و نثر معاصر فارسی پدید آورد.
مقالات طنز آمیز دهخدا به خاطر آنکه به زبان مردم کوچه و بازار نوشته شده و به خدمت همان مردم در آمده بود و دردها و نیازهای آنان را باز می گفت، در قلب مردم نفوذ بسیار کرده بود و خوانندگان بسیار داشت. دهخدا نوشته های طنز خود را با نام " دخو" امضا می کرد. اگرچه دهخدا نام های مستعار زیادی داشت.
دهخدا با شجاعت و جسارت بسیار با زبان طنز تمام همه مفاسد اجتماعی و سیاسی آن روزگار را منتشر می کرد. میتوان گفت که علی اکبر دهخدا یکی از بنیانگذاران طنز ایران است. مقالات او آرامش خاطر را از مستبدان و درباریان گرفته بود.
پس از درگذشت «مظفرالدین شاه» و به روی کار آمدن«محمد علی میرزا» و مخالفت وی با مشروطیت و آزادیخواهان به دستور وی مجلس به توپ بسته شد و جمعی از آزادیخواهان تبعید و دستگیر شدند و دهخدا که جز گروه آزادیخواهان بود به پاریس رفت. علامه دهخدا در آنجا و سپس در سوئیس به انتشار مجدد روزنامه صوراسرافیل دست زد. هر نسخه آن به گوشه ای از دنیا می رفت و مرکز نشر صوراسرافیل، به مرکز مراجعات ایرانیان مشروطه طلب تبدیل شده بود.
پس از تبعید محمد علی میرزا، علی اکبر دهخدا به خواست مشروطه طلبان به ایران آمد و به عنوان نماینده به مجلس شورای ملی راه یافت. در دوران جنگ جهانی اول، دهخدا در یکی از روستاهای چهارمحال بختیاری ایران سکونت داشت و پس از پایان جنگ به تهران بازگشت و از امور سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و فرهنگی مشغول شد و تا پایان عمر پر ثمر خویش، به مطالعه و پژوهش های خود ادامه داد.
آثار دهخدا
♦ لغت نامه دهخدا که مفصل ترین کتاب لغت در زبان فارسی است و علاوه بر آن، اعلام نیز با شرح و تفصیل در این کتاب آمده است. دهخدا نزدیک چهل سال برای گردآوری وتالیف این کتاب وقت صرف کرده و نزدیک صد نفر با وی همکاری داشته اند.
♦ امثال و حکم که در چهار جلد نگاشته شده، شامل امثال فارسی است و در کنار آنها اصطلاحات و کنایات و موضوعات فراوانی را نیز نقل کرده است.
♦ دیوان اشعار که حاوی اشعار گوناگون دهخدا است.
♦ چرند و پرند که مجموعه مقالات انتقادی دهخدا است و در صوراسرافیل چاپ شده است.
♦ ترجمه کتاب "عظمت و انحطاط رومیان" اشاره کرد که تألیف منتسکیو است و تاکنون به چاپ نرسیده است.
♦ ترجمه روح القوانین اثر منتسکیو از دیگر آثار دهخدا است.
♦ فرهنگ فرانسه به فارسی که شامل لغات علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی است و مرحوم دهخدا معادل های دقیق آنها را به دست داده است. متاسفانه این کتاب نیز تاکنون به طبع نرسیده است.
♦ شرح حال ابوریحان بیرونی که همزمان با سالگرد تولد بیرونی تالیف شده و به چاپ رسیده است.
♦ حاشیه بر دیوان ناصر خسرو که دهخدا در تصحیح اشعار و توضیح بعضی نکات مطالبی بر این دیوان افزوده است.
♦ تصحیحاتی در دیوان سید حسن غزنوی که چاپ شده است.
♦ تصحیحات دیوان های حافظ، منوچهری، فرخی، مسعود سعد و سوزنی

اشعار دهخدا
سبک اشعار و سروده های دهخدا
1- دهخدا گاهی به سبک متقدمان شعر می سروده است و بعضی از این سروده ها دارای چنان استحکامی است که تشخیص آنها از گفته های پیشینیان دشوار است.
2- دومین دسته از اشعار دهخدا، اشعاری هستند که در آنها تجدد ادبی به کار رفته است. مسمط "یاد آر ز شمع مرده یار آر" از بهترین اشعار جدید فارسی به شمار می آید.
3- سومین نوع اشعار دهخدا، اشعار فکاهی است که به زبان عامیانه سروده شده است.
علی اکبر دهخدا اشعارش را در قالب های مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی می سروده است.
موضوعات اشعار دهخدا
مضامین شعر دهخدا وطن پرستی، دادخواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان نالایق آن زمان و مبارزه با ریاکاری و دورویی است. یکی از ویژگی های شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه می شود.
دهخدا یکی از ادیبان گرانمایه عهد انقلاب مشروطه، است و جایگاهی والا دارد، علامه دهخدا باهوشترین و دقیق ترین طنزنویس زمان خود است. علی اکبر دهخدا هر حادثه ای را دستاویز قرار می داد تا به استبداد زمان خود بتازد.
نکته مهم در مقالات و شعر طنز دهخدا عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده پا است. دهخدا با نمایاندن جهات تاریک زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمی کرد. علامه دهخدا به بطالت و تنبلی می تاخت.
رحلت علی اکبر دهخدا
دهخدا روز دوشنبه هفتم اسفندماه 1334 هجری شمسی در خانه مسکونی خویش به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم به شهر ری مشایعت و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید.
و به حق در مرگ دهخدا باید گفت:
از شمار دو چشم، یک تن کم و زشمار خرد، هزاران بیش

معروف ترین شعر علی اکبر دهخدا
این شعر را دهخدا در سوگ جهانگیرخان صوراسرافیل و روزگر سخت آن دوران سروده است.
ای مرغ سحر ! چو این شب تار / بگذاشت ز سر سیاهکاری
وز نفحه ی روح بخش اسحار / رفت از سر خفتگان خماری
بگشود گره ز زلف زرتار / محبوبه ی نیلگون عماری
یزدان به کمال شد پدیدار / و اهریمن زشتخو حصاری
یاد آر ز شمع مرده یاد آر
شعر وطن دوستی دهخدا
هنوزم ز خردی به خاطر در است
که در لانـﮥ ماکیان برده دست
به منقارم آنسان به سختی گَزید
که اشکم چو خون از رگ آن دم جهید
پدر خنده بر گریه ام زد که هان!
وطن داری آموز از ماکیان

از دوران کودکی هنوز این خاطره را به یاد دارم که، هنگامی که دست خود را به داخل لانه‌ی پرنده‌ای بردم.
پرنده آن چنان به دستم نوک زد که از چشمانم اشک سرازیر شد.
در همان موقع پدرم به گریه‌ من خندید و گفت: دفاع و حمایت از وطن را از پرندگان بیاموز. (پرندگان حتی لحظه‌ای اجازه نمی‌دهند که کسی به خانه شان تجاوز کند.)

علامه محمد قزوینی در شرح اشعار دهخدا می‌گوید:
"شعر دهخدا خود جلوهٔ پرفروغ دیگری است از چهره تابان او، کلامی است آهنگین با بافتی ویژه، همانند مقالات طنزآمیزش که در آن جوهر سیال خیال و اندیشه‌های باریک انسانی به‌لطافت و نرمی می‌تراود."
گرد آورنده:سعید مقدم


تعداد بازدید : ۶,۸۵۱