بررسی محیطی عبارتست از نظارت، ارزیابی و نشر اطلاعات بهدست آمده مربوط به محیطهای داخلی و خارجی سازمان میان افراد کلیدی و موثر آن سازمان(هانگر و ویلن، ۱۳۹۳). بررسی محیطی همچنین روشی است که شرکت از آن برای جلوگیری از شوکهای استراتژیک و تضمین سلامتی بلندمدت آن، بهره میبرد. تحقیقات نشان داده است که بین بررسی محیطی و سود شرکت، رابطه مستقیمی وجود دارد. دیوید(۱۳۸۲) معتقد است که میتوان نیروهای خارجی را به پنج گروه طبقهبندی کرد که نیروهای فنآوری یکی از این نیروهاست و از آنجایی که بررسی عوامل خارجی با این هدف انجام نمیشود که فهرست کاملی از هر عاملی که میتواند بر سازمان اثر بگذارد، تهیه شود؛ بلکه هدف شناسایی متغیرهای اصلی است که شرکت باید در برابر آنها واکنش نشان دهد، در نوشتار حاضر به ظهور و تاثیر فنآوریهای نوین در صنعت پتروشیمی پرداخته میشود.
کلمات کلیدی: کنکاش(بررسی) محیطی، استراتژی، فنآوری(تکنولوژی)، پتروشیمی
1. مقدمه؛ فنآوریهای نوین در صنعت پتروشیمی
جهان با سرعتی عجیب در حال حرکت به سمت روشها و فنآوریهای پیشرفتهای است که قادر به ارتقای بهرهوری و کارآیی در تولید و کاهش هزینههاست. در صنایع مختلف پیشرفتهای فنآورانه و نوآوریهای علمی نقش بزرگی را در سالهای پیش رو بازی خواهند کرد و در این میان حوزه مواد شیمیایی به طور عام و صنعت پتروشیمی به طور خاص نیز مستثنی نیست. به عنوان مثال آمریکا قادر است با کمک گرفتن از این فنآوریهای نوین تا حدود 4/3 درصد تولید مواد شیمیایی را در سال 2018 ارتقا ببخشد و این رقم در سال بعد به 6/3 درصد در سال خواهد رسید؛ این در حالی است که انتظار میرود در این مدت در بخشهای مختلفی از جمله کودهای شیمیایی، انواع پوششها و محصولات مصرفی پتروشیمی این میزان رشد بالاتر باشد(بهادیوند چگینی، ۱۳۹۷، به نقل از انجمن شیمی آمریکا).
صنعت پتروشیمی نیز شاهد رشد و توسعه سریع ۴ فنآوری جدید[1] در آمریکا و چین است؛ یکی از این فنآوریها به گاز شِیل[2] در آمریکا مرتبط است و دیگر موارد در تبدیل زغال سنگ به خوراک پتروشیمی به کار میآید(آپینونواتتاناکول[3]، ۲۰۱۷). این نوآوریها ضمن کاهش هزینههای تولید؛ میتواند در آینده نزدیک، کل صنعت پتروشیمی را تحت تأثیر قرار دهد و رقابت در بازارهای جهانی را به مراتب دشوارتر نماید. کارشناسان حوزه پتروشیمی در این رابطه میگویند استفاده از برخی روشهای تولید یا تغییر مسیر مواد اولیه تولید در صنایع پتروشیمی(از خوراک مایع به سمت گاز و بعد از آن استفاده از گاز و نفت شیل توسط آمریکا) همگی نشان میدهد که تولید محصولات پلیمری و شیمیایی در جهان سمت و سوی جدیدی یافته است(بهادیوند چگینی، ۱۳۹۷). بررسیها نشان میدهد استفاده از فنآوریهای جدید تولید محصولات پتروشیمی میتواند مزیتهای رقابتی جدیدی را برای کشورهای صاحب فنآوری به همراه داشته باشد که آمریکا تقریبا در رأس این گروه قرار میگیرد؛ چرا که با استفاده از فنآوری نفت و گاز شیل توانسته جایگاه خوبی برای خود دست و پا کند تا جاییکه شرکتهای نفت و گاز آمریکا به دنبال سرمایهگذاریهای جدید با استفاده از منابع شیل هستند. چین نیز به دلیل اقتصادینبودن فنآوریهای فعلی تولید خوراک از زغالسنگ، به دنبال روشهای جدید برای تولید خوراک پتروشیمیهای خود است که در این خصوص باید گفت این روش در آینده جای خود را به استفاده از سوختهای پاک خواهد داد چرا که زغالسنگ به عنوان یکی از منابع آلودهکننده در جهان به تدریج از دور خارج خواهد شد.
2. تغییر بازار پتروشیمی
دستیابی به فنآوریهای نوین، تغییرات بزرگی را در بازار پتروشیمی موجب شده که نتیجه آن «ظهور رقبای جدید» و «افزایش سرمایهگذاری رقبای قدیمی» میباشد. هم بازیگران جدیدی وارد عرصه شدهاند که پیش از این در بازار نبودهاند و هم رقبای قدیمی بر سرعت توسعه خود افزودهاند. بزرگترین بازیگر نوظهور بازار پتروشیمی دنیا، مجتمعهای عظیم پتروشیمیای هستند که در نتیجه «انقلاب گاز شیل[4]» در آمریکا شکل گرفتهاند. گاز و نفت شیل، آمریکا را به یک بازیگر بزرگ در این دو بازار تبدیل کرده است.
تولید نفت خام آمریکا، به واسطه افزایش تولید نفت شیل، از عربستان هم پیشی گرفته است. آمریکا که در سال 2011، 5/7 میلیون بشکه در روز نفت خام تولید میکرد؛ حالا تولید میزان نفت خاماش بیش از 10 میلیون و 600 هزار بشکه در روز است و تا انتهای سال 2018 با پشت سر گذاشتن روسیه، به بزرگترین تولیدکننده نفت خام تبدیل خواهد شد. صادرات نفت خام آمریکا نیز که تا چند سال پیش ممنوع بود، حالا افزایش یافته و به حدود 2.5 میلیون بشکه در روز در ماه مه 2018 رسیده است(پایگاه اطلاعرسانی همکو، ۱۳۹۷). در واقع، صنعت شیل آمریکا چهره بازار نفت را تغییر داده است.
در بازار گاز نیز این بازیگر نوظهور تغییرات اساسی ایجاد کرده است. آمریکا سرمایهگذاری بسیار بزرگی در تولید ال ان جی انجام داده است و ال ان جی این کشور حتی به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس نظیر کویت و امارات متحده عربی صادر شده بود. صنعت گاز ایران که زمانی روی این بازارها بهعنوان حیات خلوت خود حساب باز میکرد، تاکنون موفق نشده یک مترمکعب نیز گاز به کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس صادر کند و در عوض ال ان جی آمریکا راهی این بازارها شده است. تا چند سال آینده، آمریکا در کنار قطر و استرالیا، سه بازیگر بزرگ بازار ال ان جی خواهند بود.
گاز شیل صحنه بازار پتروشیمی را نیز تغییر داده و این تغییرات ظرف چند سال آینده پررنگتر نیز خواهد شد. گزارش انجمن شیمی آمریکا با اشاره به اینکه در بلندمدت رشد بخش صنعت پتروشیمی از ابعاد مختلف صعودی پیش بینی میشود معتقد است انقلاب شیل این مسیر را ظرف ۱۰ سال آینده با دگرگونی بسیار زیادی روبهرو خواهد کرد تا جاییکه پیشبینی میشود درآمد آمریکا از تولیدات حوزه پتروشیمی تا سال ۲۰۲۳ به ۷۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید که رقم بسیار قابل توجهی است. بر همین اساس، انتظار میرود در سال جاری میزان تجارت محصولات پتروشیمی به ۲۴۱ میلیارد دلار برسد که در این صورت ۲/ ۶ درصد رشد را در قیاس با سال ۲۰۱۷ نشان میدهد(بهادیوند چگینی، ۱۳۹۷). شاید بتوان ریشه این سودآوری را در بهرهمندی آمریکا از فنآوریهای نوین نظیر فراکینگ[5] دانست. فنآوری فراکینگ هزینه تولید گاز شیل را در بین تولیدکنندگان اتیلن کاهش داده است. این اتفاق به این دلیل روی داده است که گاز شیل استخراج شده با استفاده از این روش در حجم بالا و هزینه کمتر استخراج شده است؛ در نتیجه تولید کراکر[6] گاز و اتیلن افزایش مییابد. اداره اطلاعات انرژی[7] تخمین میزند که تولید کراکر اتان در آمریکا بین سالهای ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ هر سال 16.3 درصد رشد داشته است.(آپینونواتتاناکول، ۲۰۱۷) روش کراکر گاز میتواند نسبت ۸۲ درصدی از اتیلن را تولید کند، در حالی که این نسبت برای روش کراکر نفتا تنها میتواند ۳۰ درصد باشد(بهادیوند چگینی، ۱۳۹۷).
2.1. ظهور رقبای جدید
بنا به اطلاعات منتشر شده توسط «انجمن شیمی آمریکا»؛ از سال ۲۰۱۰ تا 2017، ۳۰۱ پروژه پتروشیمی در آمریکا با ارزش سرمایهگذاری ۱۸۱ میلیارد دلاری تصویب شده است. افزایش تولید نفت و گاز شیل باعث شد تا قیمت گاز در آمریکا پایین بیاید و این امر مزیت بسیار بزرگی را به صنعت پتروشیمی آمریکا اعطاء کرد. در واقع صنعت پتروشیمی آمریکا که از مزیت فنآوری پیشرفته برخوردار بود، به مزیت خوراک ارزان گازی نیز دست یافت. گاز شیل باعث تولید گاز ارزان قیمت در آمریکا شده و در کنار آن، بهبود فنآوری در صنایع پاییندست در این کشور باعث شده تا صنعت پتروشیمی آمریکا با سرعت زیاد پیشرفت کند. موج اول توسعه صنعت پتروشیمی در آمریکا بر مبنای گاز شیل از حدود سال 2011 آغاز شد و زمانی که در اواسط سال 2014 قیمت نفت کاهش یافت، این موج اندکی فروکش کرد. اما مجدداً با افزایش قیمت نفت، موج دوم توسعه صنعت پتروشیمی در آمریکا از سرگرفته شده است. انجمن شیمی آمریکا پیشبینی کرده که تا سال ۲۰۲۵، صنعت پتروشیمی ایالات متحده، ۲۹۴ میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی این کشور اضافه و ۴۶۲ هزار شغل مستقیم یا غیرمستقیم ایجاد کند. تا سال ۲۰۲۰ آمریکا با سرمایهگذاریهای انجامشده ظرفیت تولید اتیلن خود را ۵۰ درصد افزایش میدهد.
صنعت پتروشیمی آمریکا با توسعه شتابان، استراتژی افزایش صادرات را در دستور کار قرار داده و به طور مشخص، بازارهای آسیا در چین و هند و ... را نشانه گرفته است. نفوذ پتروشیمی آمریکا به این بازارها میتواند تهدیدی جدی برای صنعت پتروشیمی ایران باشد(پایگاه اطلاعرسانی همکو، ۱۳۹۷).
2.2. افزایش سرمایهگذاری رقبای موجود
شرکتهای بزرگ نفتی نیز که دههها به عنوان غولهای تولید نفت و گاز شناخته میشدند، سرمایهگذاری خود در صنعت پتروشیمی را افزایش دادهاند. کاهش قیمت نفت بعد از نیمه سال 2014، این شرکتها را مجبور ساخت تا با ورود به سرمایهگذاری در صنعت پتروشیمی، سودهای بالاتری را در این حوزه دنبال کنند. به عنوان مثال، اکسون موبیل آمریکا قصد دارد ۲۰ میلیارد دلار در ۱۱ پروژه پالایشی و پتروشیمی در سواحل خلیج مکزیک سرمایهگذاری کند. این سرمایهگذاریها از سال ۲۰۱۳ شروع شده و حداقل تا سال ۲۰۲۲ ادامه خواهد داشت. در سال 2016، که قیمت نفت پایین بود، 60 درصد کل سود شرکت اکسون موبیل از محل فعالیتهای این شرکت در صنعت پتروشیمی تأمین شد و در واقع، این پتروشیمی بود که در دوره قیمتهای پایین نفت به مدد این شرکت آمد. حتی آرامکو، شرکت نفت عربستان سعودی، سرمایهگذاریهای وسیعی در صنعت پتروشیمی انجام داده است. آرامکو با همکاری شرکت آمریکایی داو کمیکال، چند مجتمع پتروشیمی احداث خواهد کرد.
در کنار سرمایهگذاری قابل توجه شرکتهای بزرگ نفتی نظیر شیل، آرامکو، اکسون موبیل و شورون در صنعت پتروشیمی، رقبای سنتی نظیر سابیک عربستان سعودی نیز سرمایهگذاری خود را افزایش دادهاند. سابیک سرمایهگذاری زیادی در آمریکا انجام داده و شرکت اکسون موبیل را در آنجا به عنوان شریک خود انتخاب کرده است. سابیک با سرمایهگذاری در آمریکا، به خوراک ارزان ناشی وفور گاز شیل چشم دوخته است(پایگاه اطلاعرسانی همکو، ۱۳۹۷).
3. نتیجهگیری
رقبا در آمریکا به دلیل فنآوریهای فراکینگ برای گاز شیل و هیدروژنزدایی پروپان؛ مزیت کاهش هزینه تولید کمتر در اتیلن و پروپیلن را بدست آوردهاند.
در آسیا و به طور خاص در چین، فنآوریهای زغالسنگ به الفین و متانول به الفین گران ماندهاند. با این وجود، اگر چین موفق به کاهش هزینههای تولید خود شود، در آینده به یکی از بازیگران این رقابت تبدیل خواهد شد و بنابراین چالشی را برای سایر بازیگران در آسیا ایجاد خواهد کرد.
بیشتر بازیگران آسیایی مانند شرکتهایی در کره جنوبی، ژاپن و تایوان تولیدکنندگان بر پایه نفتا هستند، بنابراین با توجه پیشرفت احتمالی چین در فنآوریهای پتروشیمی ممکن است صادرات به چین با سرعت قبلی خود رشد نکند. و از این بابت، صادرکنندگان قبلی با رقابت سختی روبرو خواهند شد(آپینونواتتاناکول، ۲۰۱۷).
تغییرات بزرگ بازار پتروشیمی سبب شده است هم بازیگران جدیدی وارد عرصه شوند که پیش از این در بازار نبودهاند و هم رقبای قدیمی بر سرعت توسعه خود بیفزایند که اگر پتروشیمی ایران، دست به یک بازنگری اساسی نزند؛ ممکن است از قافله عقب بیفتد و برخی عرصهها را به رقبا واگذار کند. این در وضعیتی است که رقبای نوظهور و رقبای قدیمی که روز به روز بزرگتر میشوند، تصمیمات خود در صنعت پتروشیمی را به صورت متمرکز انجام میدهند؛ اما صنعت پتروشیمی در ایران با شیوه ناصحیحِ خصوصیسازی صورتگرفته دچار گسست و پراکندگی شده و وحدت تصمیمگیریِ خود را از دست داده است. رقبا آنقدر بزرگ و قدرتمند هستند که با تصمیمگیریهایشان، مسیر میلیاردها دلار سرمایه را هدایت میکنند. پتروشیمی ایران در حال حاضر فاقد چنین مرکزیتی است که توان این میزان از تأثیرگذاری را داشته باشد. سابق بر این، شرکت ملی صنایع پتروشیمی در چنین جایگاهی بود و به صورت متمرکز میتوانست تحولات صنعت پتروشیمی در ایران را مدیریت کند. در حال حاضر، ضروری است که با بازنگریهای صورت گرفته، چنین مکانیزم وحدتبخش و متمرکزی در ایران ایجاد شود.
در واقع، وحدت فرماندهی و تصمیمگیریهای کلان باید یک بار دیگر با اتخاذ راهکارهای مناسب، در صنعت پتروشیمی ایران احیا شود. باید نهادی در صنعت پتروشیمی ایران وجود داشته باشد که بتواند سرمایهها را در ابعاد کلان جذب کند، مطالعات بازار را به صورت دقیق انجام دهد و بر اساس این مطالعات سرمایهها را هدایت کند و برند واحدی را ایجاد کند که محصولات پتروشیمی ایران همگی در قالب آن برند و در چارچوب بازرگانیِ یکپارچه، به فروش برسند. در واقع رسالت جدیدی باید برای شرکت ملی صنایع پتروشیمی در دوران جدید تعریف شود تا بتواند در مقام نقطه کانونی و وحدتبخش صنعت پتروشیمی ایران، ایفای نقش کند(پایگاه اطلاعرسانی همکو، ۱۳۹۷).
نویسنده: جواد بخردینسب[1]- کارشناس ارشد مدیریت
کارشناس واحد برنامهریزی و اطلاعات مدیریت شرکت مجتمع پتروشیمی امیرکبیر ارزیاب رسمی و بینالمللی بنیاد کیفیت اروپا
[1] javadbekhradi@gmail.com
منابع:
· بهادیوند چگینی، حمزه. (۱۳۹۷، ۲۱ مرداد). انقلاب شیل در صنعت پتروشیمی آمریکا. دنیای اقتصاد.
· پایگاه اطلاعرسانی همکو. (۱۳۹۷، ۲۱ خرداد). تغییرات بزرگ بازار پتروشیمی تهدیدی جدی برای صنعت پتروشیمی ایران. بازیابی از www.hamco.ir
· دیوید، فرد آر. (۱۳۸۲). مدیریت استراتژیک. (علی پارسائیان و سید محمد اعرابی، مترجمان) (ویرایش هفتم). دفتر پژوهشهای فرهنگی. (نشر اثر اصلی ۱۳۷۹)
· هانگر، جی. دیوید؛ و ویلن، توماس ال. (۱۳۹۳). مبانی مدیریت استراتژیک. (سید محمد اعرابی و حمیدرضا رضوانی، مترجمان) (ویرایش 2007). دفتر پژوهشهای فرهنگی. (نشر اثر اصلی ۱۳۸۹)
· Apinunwattanakul, Nattanan. (2017). 4 technologies that will disrupt the petrochemical industry.
[1] این 4 فنآوری نوین را به طور کلی میتوان به 2 دسته Fracking و On-purpose تقسیم نمود که فنآوری On-purpose خود شامل تبدیل زغال سنگ به الفین(COT)، متانول به الفین(MTO) و هیدروژنزدایی پروپان(PDH) است.