صنعت پتروشیمی یکی از مهمترین صنایع در ایران است و سهم اساسی این صنعت در صادرات غیرنفتی ایران، انکارناشدنی است. خروج آمریکا از برجام چه تأثیری بر صنعت پتروشیمی ایران میتواند داشته باشد؟
در وهله نخست باید به زمانبندی دولت ترامپ برای اعمال مجدد تحریمها علیه صنعت پتروشیمی ایران، نگاهی مختصر بیاندازیم. وزارت خزانهداری آمریکا پس از خروج دولت این کشور از برجام اعلام کرد که تحریمهای تعلیقشده ایران را در دو بسته مختلف و در بازههای زمانی 3 و 6 ماهه باز میگرداند. برخی از تحریمها، از جمله تحریم تجارت ایران با طلا و فلزات گرانبها و تحریم بخش خودروسازی ایران، از 15 مرداد اعمال خواهند شد. بسته دوم تحریمی نیز که صنعت پتروشیمی ایران یکی از آنها است از 13 آبان 97 اعمال خواهد شد. آمریکا از 13 آبان همزمان با اعمال تحریمها علیه صنعت پتروشیمی ایران، قصد دارد تحریمهای یکجانبه بانکی، حمل و نقل و بیمه را نیز احیاء کند.
رویکرد ضدایرانی دولت ترامپ و صنعت پتروشیمی ایران
علیرغم نیات پلید کابینه ترامپ و رویکرد ضدایرانی دولت وی بعید است که تحریمهای صنعت پتروشیمی ایران به اندازه تحریمهای اعمال شده علیه این صنعت در دوره باراک اوباما، تأثیرگذار باشند. در آن دوره تحریمها در یک نظام سهوجهی اعمال شدند که وجه نخست آن تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل، وجه دوم آن تحریمهای یکجانبه آمریکا و در نهایت وجه سوم آن تحریمهای اتحادیه اروپا بود. اما در وضعیت کنونی نظام تحریمها دچار فروپاشی شده است و آمریکا همراهی شورای امنیت سازمان ملل و اتحادیه اروپا را پشت سر خود نمیبیند.
در دوره گذشته، نخستین تحریم علیه صنعت پتروشیمی ایران به واسطه قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل در خرداد سال 89 صورت گرفت. در واقع در اوایل دهه 90 اتحادیه اروپا و آمریکا این قطعنامه را به شالودهای تبدیل کردند که تحریمهای یکجانبه خود را بر آن استوار ساختند. آمریکا در آبان سال 1390 صنعت پتروشیمی ایران را مورد تحریم قرار داد و ارائه کالا، خدمات و فناوری به صنعت پتروشیمی ایران مشمول تحریمهای دولت باراک اوباما قرار گرفت.
در فروردین سال 1391، اتحادیه اروپا نیز به تحریمها علیه صنعت پتروشیمی ایران پیوست و فروش تجهیزات و تکنولوژی به پتروشیمیهای ایران را ممنوع اعلام کرد. بعد از آن در مرداد و آذر 91 تحریمهای سختتری علیه صنعت پتروشیمی ایران وضع شد.
تحریمهای پیشین در اوایل دهه 90 باعث شد تا ایران بازار 2 تا 2.5 میلیاردی اروپا را از دست دهد. پیش از آن تحریمها، ایران بین 2 تا 2.5 میلیارد دلار از محصولات خود را سالانه به اروپا صادر میکرد و تنها سالانه 500 هزار تن از متانول تولید شده در مجتمعهای پتروشیمی ایران به اروپا میرفت. تحریم ها در آن زمان انتقال پول حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی به داخل کشور را با دشواری روبرو ساختند و با تحریمهای کشتیرانی و بیمه، مشکلاتی نیز در حوزه حمل و نقل محصولات پتروشیمی ایران پیش آمد.
اکنون با تصمیم دولت ترامپ برای اعمال تحریمها تنها یکی از وجهها فعال
خواهد شد و این بهمعنای آن است که نظام پیشین تحریمها باز نخواهد گشت.
بنابراین، تحریمهای یکجانبه آمریکا به این دلیل که اجماع بینالمللی به
نفع ایران و به ضرر ترامپ است، کارایی پیشین را نخواهد داشت و بعید است که
دولت ترامپ بتواند ضربهای جدی به صنعت پتروشیمی ایران وارد کند.
انعطاف و توانمندیهای صنعت پتروشیمی ایران
علیرغم برخی تأثیرپذیریها، در دوره پیشین اعمال تحریمها نیز صنعت پتروشیمی ایران انعطاف و قابلیتهای زیادی از خود نشان داد و توانست محصولاتی که پیش از این به اروپا صادر میشد را به کشورهای آسیایی، از جمله چین و هند، صادر کند. در کل در دوره پیشین اعمال تحریمها، صنعت پتروشیمی ایران به اندازه بخش تولید و صادرات نفت تحت تأثیر قرار نگرفت. نظام پیشین تحریمها باعث شد تا صادرات نفت ایران (مجموع صادرات نفت خام و میعانات گازی) که در سال 2011 به طور میانگین 2 میلیون و 600 هزار بشکه در روز بود، در سال 2014 به حدود یک میلیون و 400 هزار بشکه در روز برسد. با این حال صنعت پتروشیمی، علیرغم برخی دشواریها تا این حد تأثیر قرار نگرفت و این صنعت توانست به مرور بر بسیاری از مشکلات در حوزه فروش، انتقال پول به داخل کشور، بیمه و حمل و نقل فائق آید. البته همچنان مشکلاتی در حوزه سرمایهگذاری و خرید تجهیزات وجود داشت ولی باید تأکید کرد که تأثیر تحریمهای پیشین بر صنعت پتروشیمی بسیار کمتر از تولید و صادرات نفت خام بود.
در شرایط فعلی صنعت پتروشیمی ایران هنوز وضعیت بهتری را تجربه میکند و بعید است که به اندازه دوره پیشین اعمال تحریمها (اوایل دهه 90) هم تحت تأثیر قرار گیرد. همانگونه که گفتیم نظام سه وجهی اعمال تحریمها علیه صنایع بزرگ ایران از هم پاشیده و احیای مجدد تحریمهای آمریکا، نمیتواند این نظام ازهمپاشیده را احیاء کند. در شرایطی که اجماع جهانی علیه ترامپ است و متحدان و رقیبان آمریکا هر روز توسط ترامپ تهدید و تحقیر میشوند، بعید است «دستورهای» صادرشده توسط وی از کاخ سفید، گوش شنوایی در پایتختهای آسیایی و اروپایی بیابد. اروپا سالیان سال، خود را «رهبر» و «فرمانده» دنیا خطاب میکرد، اما در دوره زمامداری ترامپ، کار به جایی رسیده که این به اصطلاح «فرمانده» و «رهبر» هیچ پیروی جز عربستان سعودی و اسرائیل پیدا نمیکند.
علاوه بر این عناصر سیاسی، صنعت پتروشیمی ایران از شرایط بسیار مساعدی بهره میبرد. ظرفیت اسمی ۵۷ مجتمع پتروشیمی ایران در حال حاضر حدود ۶۲ میلیون تن در سال است که از این میزان، حدود ۶۰ میلیون تن در برنامه تولید واقعی قرار دارد. این 60 میلیون تن محصولات پتروشیمی قابل قیاس با سال 92 نیست: در سال 92 این میزان بیش از 40میلیون تن بود و این بدان معناست که تولیدات پتروشیمی ایران در مقایسه با سال 92 (یعنی اوج تحریمها در دوره پیشین) 47 درصد رشد داشته است. این میزان از تولیدات پتروشیمی برای هر بازاری وسوسهبرانگیز است و به راحتی با تحریمهای ترامپ این صنعت تحت تأثیر قرار نخواهد گرفت.
گذشته از این صنعت پتروشیمی ایران از شبکهای متکثر با مجتمعهای مستقلِ متعدد و بازیگران متفاوت تشکیل شده که این شبکه حتی در نظام پیشین تحریمها هم توانسته گلیم خود را از آب بیرون بکشد. ایران دارای یک شرکت پتروشیمی کوچک نیست که به راحتی توسط آمریکا تحریم و از صحنه حذف شود بلکه صنعت پتروشیمی ایران در حال حاضر شبکهای از دهها مجتمع پتروشیمی و صدها بازیگر تأثیرگذار دیگر در حوزههایی نظیر حمل و نقل و بیمه و بازرگانی است که تأثیرگذاری تحریمهای یکجانبه آمریکا بر آنها به شدت دشوار و حتی غیرممکن است. عقیلم سلیم حکم میکند که برای هر شرایطی آماده باشیم اما تجربه و تحلیل دقیق شرایط به ما میگوید که صنعت پتروشیمی ایران فعلاً بیدی نیست با بادِ ترامپ بلرزد. صنعت پتروشیمی ایران قدرتمند است، مشتریان، ساختار پیچیده و متکثر و روابط مستحکم خود را دارد و این دوره را نیز به سلامت و پرتوان پشت سر خواهد گذاشت.
حمیدرضا شکوهی