صنعت پتروشیمی در حوزه صنعت نفت وابستگی بیشتری به فناوری و دانش داشته و از حساسیت های بیشتری نسبت به دستگاه ها و تجهیزات کلیدی بهره می برد. این مقایسه با توجه به رویکردهای فناوری در حوزه های بالادستی نفت، پالایش نفت و گاز، می تواند چالش بزرگ در وابستگی به تامین قطعات و دستگاه ها به منابع محدود در کشورهای پیشرفته و موجبات محدودیت در رشد این صنعت را به دنبال داشته باشد.
سال ها قبل و همزمان با اولین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی ایران خیزشی جهت اداره واحدهای صنعتی کشور از جمله مجتمع های پتروشیمی آغاز شد که تا قبل از آن با کمک متخصصان خارجی اداره می گردید. در ادامه و به ویژه پس از تسخیر لانه جاسوسی و سپس آغاز جنگ تحمیلی بتدریج تحریم های متعددی بر کشور تحمیل شد که واردات تجهیزات و دستگاه های مورد نیاز را با محدودیت روبرو ساخت. پس از این اتفاقات بود که به طور جدی و با رهنمودهای امام خمینی (ره) خیزشی برای داخلی سازی ملزومات صنایع کشور از جمله صنعت پتروشیمی آغاز شد که در آن زمان به نام خودکفایی و سپس با پیشرفت امور و کسب تجارب متعدد به خود اتکایی تبدیل گردید.
سال گذشته با شعار حمایت از کار و سرمایه ایرانی مزین گردید و سال جاری با رهنمود رهبر معظم انقلاب با عنوان حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی نام گذاری گردید. این دو راهبرد در کنار تشدید تحریم ها طی دو سال گذشته منجر به اتخاذ برنامه های اجرایی و حجم وسیعی از تبلیغات، نمایشگاه ها، صورتجلسات و تفاهم نامه در جهت توسعه ساخت داخل و خوداتکایی گردید.
این رویکرد با مطرح شدن اقتصاد مقاومتی از سوی رهبری گرانقدر و تبیین ابعاد برنامه ریزی و اجرایی آن وارد مجرای جدیدی گردید که انتظار می رفت به دستاوردهای ارزشمندی بینجامد. آنچه که اتفاق افتاد و دستاوردهای این خیزش درکنار عملکرد صنعت پتروشیمی در این حوزه از سالهای ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی دستمایه گزارش تحلیلی شده است که با تبیین ابعاد عملکردها و تحقق برنامه ها به چالش ها و فرصت های موجود پرداخته و تلاش بر ارائه راهکارهای مؤثر و کاربردی دارد.
خودکفایی آغاز راه
تحمیل تحریم ها از نخستین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی از سوی کشورهای غربی آغاز شد و پس از آبان ماه 1358 و تسخیر لانه جاسوسی وارد مرحله جدی و مؤثر گردید. توقیف اموال ایران در ایالات متحده آمریکا و اعمال تحریم های فنی، مالی و صنعتی این کشور به تدریج به دیگر کشورها توسعه پیدا کرد. از آن زمان و در پی مشکلات ایجاد شده در خصوص خروج مستشاران و نیروهای متخصص خارجی که تا پیش از سال 1357 در بسیاری از صنایع کلیدی کشور حضور داشتند منجر به صدور فرمان تاریخی حضرت امام خمینی (ره) در جهت جهاد خودکفایی شد. رویکرد کلیه مسئولان نظام بر راه اندازی، مدیریت و راهبری صنایع کشور با تکیه بر نیروهای داخلی و بومی و در مرحله بعد تلاش جهت ساخت قطعات و تجهیزات مورد نیاز صنعت در داخل کشور استوار گردید و با روحیه و شور انقلابی فعالیتهای جهاد گونه برای خودکفایی آغاز گردید در این روند صنعت پتروشیمی نیز پیشقراولان بکارگیری نیروهای متخصص جوان در مشاغل مدیریتی و فنی شد و به تدریج ساخت قطعات یدکی ساده صنعت در داخل کشور آغاز گردید. وقوع جنگ تحمیلی شرایط را بسیار سخت تر کرد و فعالیتها در جهت توسعه ساخت داخل و خوداتکایی را وارد فاز جدیدی کرد.
از اولین روزهای انقلاب اسلامی تاکنون تقریبا" همیشه تحریم وجود داشته و مرحله به مرحله سخت تر و شدیدتر شده است. مسئولان صنعت پتروشیمی به تدریج راهکارهای غلبه بر تحریم ها را آموخته و تحریم کنندگان نیز بتدریج حلقه ها را تنگ تر کرده اند اما نکته کلیدی عدم مستندسازی این رویکرد و فقدان تحلیل در این حوزه بوده است که سیاست گذاری مؤثر و یکپارچه را ناممکن ساخته است. در دوران مدیران عامل مختلف صنعت پتروشیمی به ویژه دوران پس از جنگ تحمیلی بسیار تابع سیاست گذاری ها و روابط خارجی کشور بوده است. اولین قدم در راه خودکفایی که بعدها به خوداتکایی تبدیل شد تکمیل شرکت ایران ژاپن بود که پس از مفارقت طرف ژاپنی (شرکت میتسوئی) کار تکمیل مجتمع که به 14 واحد تقسیم شده بود به یک شرکت هلندی واگذار شد که با همکاری گسترده با پیمانکاران و مشاوران داخلی کار آغاز شد و طبق طراحی اولیه کلیه واحدها عمدتا با تکیه بر توان و تخصص داخلی به تولید رسید.
در آن زمان کار ساخت برخی از دستگاه های ساده از قبیل مخازن که تحت فشار نبودند به سازندگان داخلی سپرده شد و تجهیزات کمکی و برخی اقلام لوله و اتصالات به عنوان اولین قدم از سازندگان داخلی تهیه شد.
در آن هنگام سه شرکت پتروشیمی آبادان، رازی، فارابی و شیراز در حال تولید بود و شرکتهای پتروشیمی بندرامام، کرمانشاه (بیستون) و در قالب طرح در مراحل مختلف طراحی و اجرا قرار داشت. همزمان با تلاش در جهت تکمیل طرحها و تعریف طرحهای جدید، ادامه فعالیت مجتمع های تولیدی و حفظ ظرفیت تولید و ترمیم آسیب های ناشی از جنگ به عنوان تلاش روزمره، کارگاه های ساخت مجتمع های پتروشیمی را فعال کرد که با ساخت انواع اتصالات، ترمیم آسیب های ناشی از بمباران و نوسازی تجهیزات ثابت از قبیل برخی مخازن و مبدل ها در تداوم تولید مجتمع نقش کلیدی داشتند. بتدریج با تکمیل طرحها و به بهره برداری رسیدن دیگر مجتمع ها این فعالیتها سازماندهی شد و در قالب کمیته ها/ هسته های خودکفایی فعال شد. همزمان بخش خصوصی نیز در قالب سازندگان داخلی ابتدا با کپی سازی قطعات یدکی و سپس در حوزه شیرهای دستی و خودکار ساده فعال شدندو به تدریج کارگاه ها تبدیل به واحدهای تولیدی در قالب کارخانه ها شدند و سازندگان بزرگی چون ماشین سازی و آذر آب اراک که سازنده قطعات فلزی سنگین بودند رو به ساخت مخازن و برج های واحدهای پتروشیمی و طرحهای پتروشیمی آوردند.
نهضت مهندسی معکوس
اولین سال های توسعه ساخت داخل در کشور، زمان ساخت قطعات و اجزا منفصل مورد نیاز صنعت بود، سازندگان داخلی به جز چند سازنده بزرگ نظیر ماشین سازی اراک و اذر آب و چند کارخانه در اهواز و تهران اغلب به صورت کارگاهی فعالیت می کردند و کمتر نیروی متخصص مهندس در فرایندهای کاری آنها به کار گرفته می شد.
ابتدا کارگاه های ساخت برخی مجتمع ها و سپس سازندگان داخلی با روش مهندسی معکوس ساخت برخی قطعات ساده و اغلب با استفاده از فلزات در دسترس و آلیاژهای غیر تخصصی را آغاز کردند و در مرحله بعد با توسعه توانمندی ها و تبدیل تدریجی کارگاه ها به کارخانه های
تولیدی و آغاز بکارگیری مهندسان جوان و نیروهای با تجربه صنعتی، کار ساخت دستگاه ها و تجهیزات مورد نیاز صنعت با روش مهندسی معکوس آغاز گردید.
در ابتدای دهه هفتاد خورشیدی و با آغاز دوران سازندگی، طرح های توسعه صنعت پتروشیمی سرعت گرفت و خیزشی در ایجاد ظرفیت در بین شرکت های مهندسی مشاور، پیمانکاران و سازندگان داخلی آغاز شد. همزمان با پیگیری روند خود کفایی در مجتمع های تولیدی، تفکر توسعه ساخت داخل در حوزه دستگاه ها و تجهیزات به تدریج از مرحله ایده به اجرا وارد شد.
از سال 1372 کار سازمان دهی سازندگان داخلی آغاز شد و مدیریت ارشد شرکت ملی صنایع پتروشیمی در دوران مدیر عاملی آقایان مهندس رهگذر و به ویژه آقای مهندس نعمت زاده، ساخت و تامین دستگاه ها و تجهیزات بیشتری را به سازندگان داخلی واگذار نمودند.
روند طراحی مجدد و مشارکت های خارجی
در این روند مخازن و برج های اتمسفریک در ابتدا مورد توجه قرار گرفت و سپس سفارش گذاری و ساخت سایر تجهیزات ثابت نظیر مبدل های پوسته و لوله (Sell & Tube)، انواع برج ها ومخازن تحت فشار، شیر آلات فرایندی آغاز گردید. با توجه به رشد سریع طرح های در حال اجرا از اواسط دهه 70 خورشیدی و نیاز به برنامه ریزی مدون برای توسعه ساخت داخل، مدیریت ارشد شرکت ملی صنایع پتروشیمی تصمیم به ایجاد شرکتی تخصصی به نام اسپک گرفت تا در قالبی سازمان یافته و با برنامه مدون کار خود کفایی و توسعه ساخت داخل را پیگیری کند.
شرکت تامین دستگاه ها، تجهیزات و مواد شیمیایی صنعت پتروشیمی (اسپک) با همکاری مراکز پژوهشی داخلی روند مهندسی مجددو طراحی مجدد طیف وسیعی از دستگاه ها را آغاز کرد و با اطمینان به ناکارآمدی هدف گذاری برای خود کفایی کامل این روند به خود اتکایی و توانمندی در ساخت و تامین اقلام و مجموعه های کلیدی در داخل کشور و توسعه برنامه ریزی شده توان سازندگان داخلی تبدیل شد.
این رویکرد آغاز فعالیت های پژوهش کاربردی در حوزه ساخت مواد شیمیایی و کاتالیست ها و همچنین روند پژوهش و مهندسی مجدد برای ساخت قطعات، تجهیزات و دستگاه ها مورد نیاز طرح ها و مجتمع های پتروشیمی شد.
سازندگان داخلی در موارد متعدد با مراکز پژوهشی ارتباط برقرار نمودند و نیروهای متخصص توانمند در حوزه های مختلف به ویژه برای طراحی و مهندسی را به کمک گرفتندکه نتیجه آن حصول به توانمندی قابل توجه در حوزه طراحی شد. این روند با ترویج و گسترش اخذ گواهینامه های مدیریت کیفیت ایزو همراه گردید که اگرچه به ارتقاء کیفیت نینجامید ولی مزیت مستند سازی مدارک و آشنایی با روش های مدیریت تولید و کیفیت را برای سازندگان در ان مقطع به همراه داشت. رشد سفارش ها بدون ظرفیت سازی و ارتقاء مناسب توانمندی ها در سال های بعد برای سازندگان داخلی و شرکت های مشاور چالش هایی را به وجود آورد که پایان این برهه زمانی را رقم زد. این دوره در شرایط سپری گردید که در حدفاصل سال های 1375 تا 1390 سازندگان، مشاوران و پیمانکاران داخلی به خوبی از فرصت هایی که اختیارشان قرار گرفت، استفاده نکردند. در پایان این دوره شرکت اسپک که بحق عملکرد قابل قبولی در حوزه داخلی سازی ملزومات صنعت پتروشیمی داشت بدلیل خصوصی سازی غیر کارشناسی صنعت پتروشیمی به بخش خصوصی واگذار گردید و در ادامه با سیاست گذاری صاحبان جدید خود به خرید خارج اقلام مورد نیاز مجتمع ها و طرح های پتروشیمی روی آورد.
سازندگان داخلی نیز با وجود حدود دو دهه فرصت تنها موفق به تامین قطعات خاص، تامین تجهیزات ثابت به جز انواع تحت فشار، برخی اقلام تجهیزات دوار شامل پمپ های آب و با فشار پایین و همچنین کلیه اقلام برقی شدند. در پایان این دوران بسیاری از تجهیرات از قبیل پمپ های فرایندی، توربین ها، کمپرسورها، بسته های فرایندی؛ کاتالیست ها و اقلام ابزار دقیق و الکترونیکی با وجود قابلیت های بسیار بالا داخلی همچنان از منابع خارجی و با سختی و هزینه بسیار بالا تامین می گردید.
شرکت های مشاور طراحی و مهندسی داخلی نیز با وجود مشارکت طولانی در قراردادهای مرتبط با طرح های پتروشیمی با معتبر ترین شرکت های لیسانسور و مهندسی بین المللی تنها در حوزه مهندسی تفضیلی وارد شدند و معدود فعالیت های انجام شده در حوزه مهندسی پایه نیز بدلیل منفعت مالی اندک و از دست دادن نیروهای متخصص نهادینه نگردید. بزرگترین آفت در این حوزه جذابیت مالی بالای مهندسی خرید به عنوان جزیی از مهندسی تفضیلی بود که شرکت های مشاور را بدون دور اندیشی در مراحل ابتدایی طراحی و مهندسی متوقف کرد. از سوی دیگر پیمانکاران نیز با انحصار بوجود آمده در حوزه ساختمان و نصب طرح ها و عدم حضور در پروژه های بین المللی در ارتقاء عملکرد ها موفق نبوده و بتدریج با افزایش هزینه های جانبی و تاخیر در دریافت مطالبات تحلیل رفتند. با این وجود این شرکت ها با اصلاح در روند مدیریتی توان انجام کامل بخش ساختمان و نصب طرح های پتروشیمی را کسب نمودند و به نسبت سایر بخش ها بهره بیشتری از فعالیت های مشترک با شرکت های خارجی در نیمه دوم دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد خورشیدی برده اند.
الزامات نوین
همزمان با روند غیر تخصصی خصوصی سازی و بلاتکلیف بودن حوزه ساخت داخل، ساماندهی به این مهم به مدیریت طرح های شرکت ملی صنایع پتروشیمی سپرده شده است تا در اولین گام با امضاء تفاهم نامه همکاری مشترک با انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت (استصنا) به ساماندهی حوزه ساخت داخل و خود اتکایی بپردازد و هم افزایی حداکثری را ایجاد کند.
اولین گام در این روند ارزیابی دقیق از چالش ها و فرصت و شناسایی نقاط ضعف و قوت صنعت پتروشیمی و سازندگان داخلی بود.
از ابتدای سال 1390 برای نخستین بار نگرش علمی و هدفمند به این حوزه آغاز و با شناخت دقیق توانمدی سازندگان داخلی در سه حوزه مهندسی ، تجهیزات و دستگاه ها و ساختمان و نصب که سازندگان، مشاوران و پیمانکاران را در بر می گرفت و سامانه شکست کار طرح های پتروشیمی وزن دقیق تامین داخلی طرح ها به تفکیک هر طرح بر اساس اوزان استاندارد تامین هر یک از تجهیزات و دستگاه ها و دیگر فعالیت ها در داخل به صورت بالفعل و بالقوه استخراج گردید.
در این بررسی ها مشخص شد که توان انجام مهندسی تفضیلی طرح ها در داخل کشور به طور کامل و 100% وجود دارد و حداقل 10 شرکت مشاور ایرانی توان همکاری در انجام مشترک مهندسی پایه طرح های پتروشیمی از 10 تا 50% بسته به نوع طرح را دارند.
از سوی دیگر با بررسی کلیه تجارب و توانمندی پیمانکاران داخلی مشخص گردید که این شرکت ها با اعمال اصلاحات توان صادرات خدمات تخصصی خود را دارند و در بخش ساختمان و نصب هیچ نگرانی در داخل شکور وجود ندارد. اما در بخش تجهیزات و دستگاه ها با متوسط گیری از وزن تامین از یکی از اقلام مورد نیاز مشخص شد که در این بخش به طور قطعی توان تامین 52% تجهیزات و دستگاه ها در بخش های عمده زیر وجود دارد:
- تجهیزات ثابت تا 90 درصد
- تجهیزات دوار تا 15 درصد
- اقلام برق تا 100 درصد
- اقلام الکترونیک و ابزار دقیق تا حد 5 درصد
- تجهیرات عمومی تا 100 درصد
بدیهی است که بسته به هر فرایند و حتی در مواردی بسته به ظرفیت تجهیزات و دستگاه ها این مقادیر تغییر می کند ولی به طور متوسط این رقم که بخشی از آن نیز با ایجاد مشارکت موفق با شرکت های خارجی ایجاد شده است بالای 50 درصد است.
در ادامه این بررسی ها مشخص گردید که در حوزه های یاد شده و با اجرای برنامه های مدون که برخی از آنها در ادامه آمده است می توان در بخش تجهیزات دوار و اقلام ابزار دقیق و الکترونیک و همچنین شیر های ویژه با تمرکز بر مشارکت با شرکت های صاحب فناوری و سفارش گذاری تجمعی به توسعه ساخت داخل دست یافت و طی یک برنامه 4 ساله به درصد ساخت داخل تجهیزات در حدود 70% و در صد تجمعی بالای 80% دست یافت. این مهم در شرایطی است که اجرای برنامه های تدوین شده حدود 6 ماه است علی رغم آمادگی مدیریت طرح ها متوقف است.
باید توجه داشت حصول به درصد های بالاتر ساخت داخل بسیار دشوار است و خود کفایی کامل در کنار چالش های جدی از نظر اقتصادی نیز به صرفه و صلاح نیست.
چالش های موجود در حوزه توسعه ساخت داخل
1- تامین منابع مالی مورد نیاز سازندگان داخلی
2- سپردن ضمانت های ضروری برای انعقاد قرار دادهای سازندگان داخلی
3- ضعف در کیفیت برخی دستگاه ها و تجهیزات ساخته شده در داخل
4- کاستی در مدیریت ساخت و رعایت زمانبندی ساخت دستگاه ها و تجهیزات داخلی که می تواند منجر به تاخیر در روند اجرای طرح ها شود.
5- نوسان در سیاست های داخلی سازی ملزومات صنعت نفت و نقصان در قوانین و مقررات
6- عدم سفارش گذاری تجمعی
7- ضعف در فناوری و دانش فنی که نیازمند مشارکت با شرکت های موفق بین المللی است.
برنامه های ضروری جهت توسعه ساخت داخل
- طراحی آیین نامه ها و دستور کارهای تشویقی سازندگان داخلی و ارائه پیشنهادها به وزارت نفت
- تدوین آیین نامه جلوگیری از ورود دستگاه ها و تجهیزات قابل تولید در داخل
- طراحی و زمینه سازی اجرای طرح ارتقاء مدیریتی و تخصصی سازندگان داخلی با همکاری انجمن" استصنا"
- تدوین نقشه راه توسعه ساخت داخل صنعت پتروشیمی با هدف دستیابی به خود اتکایی و ساخت
- کمک به شکل دهی شرکت های MC و بازرسی در جهت ارتقا عملکرد سازندگان داخلی
- اجرای طرح رتبه بندی سازندگان داخلی
- اجرای عملی طرح ارتقاء سازندگان داخلی
- سفارش گذاری تجمعی نیاز طرح های صنعت پتروشیمی به دستگاه ها و تجهیزات
به طور مشخص در سال 1391 مدیریت طرح های شرکت ملی صنایع پتروشیمی با همکاری مدیریت کنترل تولید اقدام به تجمیع نیاز مجتمع ها و طرح های پتروشیمی به کلیه تجهیزات، دستگاه ها و مواد شیمیایی مورد نیاز کرد و مقدمات شکل گیری کنسرسیوم های تخصصی را بین سازندگان با همکاری انجمن استصنا فراهم کرد. در این مورد 12 کنسرسیوم تخصصی ساماندهی گردید که اجرایی شدن برنامه ها و سفارش گذاری اقلام مورد نیاز بدلیل نیاز به اخذ اختیارات اجرایی متوقف شده است و به نظر می آید باید هر چه سریعتر تصمیم گیری شود.
پیشنهادها جهت توسعه ساخت داخل
- تعیین متولی حاکمیتی برای سیاست گذاری و راهبری ساخت داخل
- اختصاص بخشی از منابع مالی اختصاص یافته به صنعت نفت جهت اجرایی شدن برنامه های توسعه ساخت داخل صنعت پتروشیمی و توسعه آن به سایر بخش های صنعت
- تامین همکاری حداکثری پژوشگاه صنعت نفت و سایر مراکز پژوهشی جهت تحقق خود اتکایی در حوزه های فناوری و تامین دانش فنی ساخت دستگاه ها و تجهیزات
- تسهیل در تعامل با شرکت های بین المللی برای ایجاد مشارکت های توام با انتقال فناوری با سازندگانداخلی
- تشکیل کارگروه ویژه تدوین لوایح و قوانین تسهیل کننده و بازدارنده در سطح وزارت نفت
- ایجاد تعامل ویژه با وزارت صنایع، معادن و بازرگانی و وزارت اقتصاد و دارایی جهت اعمال محدودیت برای واردات و ترخیص کالاهای قابل تولید در داخل کشور