تهیه و تنظیم:‌ پژوهشکده دنیای اقتصاد

1-نگاهی بر وضعیت خوراک صنعت پتروشیمی

تغییر نرخ خوراک صنایع پتروشیمی جزو موضوعاتی است که از مدت­ها پیش مورد بحث کارشناسان بوده و این روزها نیز جزو داغ­ترین مباحث در میان سیاستگذاران اقتصادی است. دولت در سال 1389 و در راستای اجرای فاز اول طرح هدفمندسازی یارانه­ها، تصمیم گرفت تا قیمت خوراک گاز پتروشیمی­ها را افزایش دهد، به طوری که قیمت گاز مصرفی پتروشیمی­ها 29 درصد قیمت گاز صادراتی باشد و هر سال چهار درصد به ضریب سال قبل اضافه شود تا در نهایت، پس از نه سال، قیمت خوراک گاز پتروشمی­ها برابر 65 درصد قیمت گاز صادراتی باشد. با اجرای قانون هدفمندسازی یارانه­ها، دولت قیمت خوراک پتروشیمی­های گازی را معادل 29 درصد قیمت گاز صادراتی تعیین کرد اما در اثر چانه­زنی­های بخش خصوصی و به دلیل برخی ملاحظات، موفق نشد در سال­های بعد قیمت خوراک گازی را افزایش دهد.

صنایع پتروشیمی ایران بر حسب نوع محصولی که تولید می­کنند از دو نوع خوراک گازی و مایع تغذیه می­کنند. واحدهای تولیدی که الفین (اتیلن، پروپیلن و در ادامه زنجیره تولید انواع پلی اتیلن و پلی پروپیلن) محصول اصلی آن­ها به شمار می­رود، عمدتا از گاز اتان و فرآورده­های نفتی مایع (نفتا، پروپان، بوتان، رافینیت و ... ) استفاده
می کنند که در پالایشگاه­ها تولید می­شود. اما واحدهایی که محصول اصلی آن­ها متانول، آمونیاک و اوره است، بیشتر از گاز متان استفاده می­کنند. بحثی که وجود دارد و منتقدان وضعیت کنونی بر آن تاکید دارند، این است که خوراک گازی در مقایسه با خوراک مایع بسیار ارزان تر در اختیار پتروشیمی­ها قرار می­گیرد و این امر موجب می­شود تا سوددهی پتروشیمی­های گازی بسیار بیشتر از پتروشیمی­های با خوراک مایع باشد.  نتیجه این است که سرمایه­گذاران انگیزه کافی برای سرمایه­گذاری در صنایع با خوراک مایع را پیدا نمی­کنند و این امر موجب رشد ناهمگون صنعت پتروشیمی می­شود. برخی بر این عقیده هستند که قیمت خوراک گازی باید برابر قیمت گاز صادراتی تعیین شود تا توازن میان پتروشیمی­های گازی و مایع مجددا برقرار شود. اما عده­ای دیگر نیز عنوان می­کنند که قیمت خوراک گازی باید به گونه­ای تعیین شود که جذابیت سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی در ایران در مقایسه با رقبای منطقه ای (به‌خصوص عربستان) حفظ شود و در نتیجه، بهتر است که  به‌جای تعیین قیمت بر مبنای نرخ گاز صادراتی به ترکیه، حداقل متوسط نرخ خوراک تحویلی به صنایع در کشورهای منطقه مبنا باشد.

در حال حاضر نرخ گاز متان تقریبا برابر 700 ریال به ازای هر مترمکعب است. این نرخ در سال 1389 و با استفاده از فرمول زیر محاسبه شده و تا به حال تغییر نکرده است:

۲۹%*(۲۸/ (B-قیمت نفت در ژاپن *A))

در این فرمول، (۲۸/ (B-قیمت نفت در ژاپن *A)) رابطه قیمت­گذاری گاز صادراتی است. در آن زمان قیمت نفت حدود 60 دلار در نظر گرفته شده است که بر اساس آن، قیمت خوراک گازی چیزی حدود 7 سنت بوده که با در نظر گرفتن نرخ تسعیر ارز 10000 ریالی، معادل 700 ریال به ازای هر مترمکعب شده است.

قیمت گاز اتان در ایران در حال حاضر برابر ۱۴۱ دلار به ازای هرتن است و از مهر ماه سال ۱۳۹۱ هزینه گاز اتان مصرفی واحدهای پتروشیمی با اعمال دلار مبادله‌ای از آنان دریافت  می‌شود. فرمول قیمتگذاری گاز اتان بر اساس قانون هدفمندی یارانه ها به شرح زیر است:

E*D*C* قیمت خوراک گاز متان بر مبنای سنت هرمترمکعب = قیمت گاز خوراک اتان بر مبنای دلار هرتن

قیمت خوراک مایع نیز برای بنگاه­هایی که از خوراک مایع استفاده می­کنند، بر مبنای قیمت فوب خلیج فارس با پنج درصد تخفیف تعیین می­شود. گفته می­شود که دولت در نظر دارد تا قیمت گاز متان را حدود 13 سنت تعیین کند و حداقل 15 درصد تخفیف برای خوراک مایع در نظر بگیرد تا بتواند بنگاه­ها را تشویق به سرمایه­گذاری در بخش صنایع با خوراک مایع کند و مشکلات کشور در زمینه محصولاتی چون پروپیلن و سایر محصولات تولید شده در پتروشیمی­های با خوراک مایع را از این طریق رفع کند.  با در نظر گرفتن سناریو­های فوق و براساس نرخ ارز مبادله­ای 2477 تومانی، قیمت فعلی و آتی خوراک شرکت­های پتروشیمی حاضر در بورس اوراق بهادار تهران مطابق جدول زیر خواهد بود.

قیمت فعلی و آتی خوراک پتروشیمی­های بورسی

               منبع: روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 3055

2-نرخ خوراک صنعت پتروشیمی در منطقه

از آنجا که گاز طبیعی جزو محصولاتی است که فاقد قیمت جهانی بوده و قیمت آن از منطقه­ای به منطقه دیگر متفاوت است، نمی­توان قیمت خوراک پتروشیمی­های ایران را با کشورهای اروپایی، آمریکایی و ... مقایسه کرد. اما بررسی قیمت گاز طبیعی در منطقه می­تواند اطلاعات مناسبی را به دست دهد، چرا که کشورهای منطقه هم به لحاظ منابع گازی و هم به لحاظ تکنولوژی­ در وضعیت نسبتا مشابهی قرار دارند.

پایین‌ترین نرخ خوراک در منطقه، مربوط به رقیب اصلی ایران یعنی عربستان سعودی است. عربستان به ازای هر مترمکعب گاز طبیعی 65/2 سنت از پتروشیمی­ها دریافت می­کند. بعد از عربستان، عمان و ایران به ترتیب با 7/2 و 8/2 سنت به ازای هر مترمکعب، پایین‌ترین نرخ خوراک را دارند. بالاترین نرخ خوراک نیز در منطقه متعلق به بحرین و قطر است. در این دو کشور پتروشیمی­ها به ترتیب به ازای هر متر مکعب متان، 7 و 82/5 سنت پرداخت می­کنند. متوسط قیمت خوراک منطقه تقریبا برابر 54/4 سنت است. به عبارت دیگر، قیمت خوراک گازی در ایران حدود 62 درصد پایین تر از قیمت متوسط منطقه است. البته نباید فراموش کرد که عربستان به عنوان اصلی­ترین رقیب ایران، با نرخ پایین‌تری گاز طبیعی را در اختیار پتروشیمی­ها قرار می­دهد.

قیمت گاز طبیعی در کشورهای حوزه خلیج فارس و شمال آفریقا

           منبع: سایت خبری تحلیلی اقتصاد ما

3-تاثیر افزایش نرخ خوراک بر سودآوری و قیمت محصولات شرکت­های پتروشیمی حاضر در بورس

سودآوری زیاد شرکت­های پتروشیمی­ گازی به دلیل خوراک ارزانی است که در اختیار این بنگاه­ها قرار می­گیرد؛ از این رو افزایش نرخ خوراک گازی پتروشیمی­ها می­تواند اثرات مهمی بر سودآوری این شرکت­ها داشته باشد. در صورتی که نرخ خوراک پتروشیمی­ها به رقم 13 سنت (3200 ریال بر اساس نرخ مبادله­ای 24770 ریالی) افزایش پیدا کند، سوددهی شرکت­های پتروشیمی حاضر در بورس اوراق بهادار تهران، مطابق جدول زیر، دستخوش تغییر خواهد شد. در اثر افزایش نرخ خوراک، پتروشیمی مارون که از گاز اتان به عنوان خوراک استفاده می­کند، در مقایسه با سایر بنگاه­های پتروشیمی، کمترین کاهش در سود پیش­بینی شده برای سال 1392 را تجربه خواهد کرد. سود پیش­بینی شده برای هر سهم این شرکت در سال 1392 برابر 6493 ریال است که در صورت افزایش نرخ خوراک به 240 دلار (به ازای هر تن اتان) به میزان 1066 ریال کاهش خواهد یافت. این میزان کاهش به معنای نزول 16 درصدی در سود پیش­بینی شده این شرکت است. بیشترین میزان کاهش نیز مربوط به پتروشیمی پردیس است. خوراک اصلی این پتروشیمی گاز متان است و در حال حاضر در بودجه سال 1392 این شرکت به ازای هر مترمکعب آن، 768 ریال در نظر گرفته شده است. در صورتی که نرخ خوراک به 3200 ریال افزایش پیدا کند این شرکت، کاهش قابل توجهی به میزان 2967 ریال و یا 66 درصد در سود پیش­بینی شده را شاهد خواهد بود. در حالت کلی، در صورت افزایش حدود چهارصد درصدی نرخ خوراک(3200 ریال به ازای هر مترمکعب)، به طور میانگین سودآوری شرکت­های پتروشیمی گازی به میزان 30 درصد کاهش خواهد یافت که این رقم در  مقایسه با  افزایش 400 درصدی نرخ خوراک رقم قابل توجهی به حساب نمی­آید.

از سوی دیگر، توجه با این نکته ضروری است که شرکت­های پتروشیمی توان قیمت­گذاری چندانی ندارند. دلیل آن هم این است که محصولات صادراتی این شرکت­ها بر حسب قیمت جهانی به فروش می­رسد و محصولات داخلی نیز، عمدتا توسط دولت قیمت­گذاری می­شود. بنابراین افزایش نرخ خوراک، تنها می­تواند هزینه­های تولید و بهای تمام شده محصولات را افزایش دهد و نمی­تواند تاثیر چندانی بر قیمت فروش محصولات داشته باشد.

تاثیر افزایش نرخ خوراک بر سودآوری شرکت­های پتروشیمی گازی حاضر در بورس

منبع: محاسبات بر مینای صورت­های مالی و گزارش عملکرد شرکت­ها

4-نتایج افزایش نرخ خوراک گاز پتروشیمی­ها

افزایش نرخ خوراک پتروشیمی­های گازی همانند هر تصمیم اقتصادی دیگر، در کنار آثار مثبتی که سیاستگذاران اقتصادی مدنظر دارند می­تواند آثار نامطلوبی نیز از خود به جای بگذارد. بنابراین دستیابی به اهداف مثبت طرح در گرو برنامه­ریزی دقیق و اجرای حساب ­شده آن است. البته اینکه آیا منافع اجرای این طرح بیش از هزینه­های آن است، مسئله­ای است که دولت می­باید با استفاده از یک تحلیل هزینه و فایده پیش از اجرای این طرح به آن پاسخ دهد. در زیر به چند نکته مهم در مورد اجرای این طرح اشاره می­شود:

·        دولت با اجرای این طرح می­تواند منبع درآمدی جدیدی را برای خود ایجاد کند. به عبارت دیگر، دولت اگر نرخ خوراک را از 8/2 سنت به 13 سنت افزایش دهد، فقط از هشت شرکت پتروشیمی  حاضر در بورس که در جدول بالا آمده است، می­تواند حدود 2600 میلیارد تومان درآمد داشته باشد. این طرح  با در نظر گرفتن سایر شرکت­های بورسی و غیر بورسی به گفته خود مسئولان، توانایی ایجاد درآمد 4/2 میلیارد دلاری را برای دولت دارد. بنابراین، در شرایط کنونی دولت، که وضعیت درآمدی دولت چندان مطلوب نیست و طرح هدفمندی یارانه­ها و همچنین مسکن مهر،  معضلات فراوانی را برای دولت ایجاد کرده است،  چنین رقمی می­تواند منبع مناسبی برای جبران کسری بودجه به شمار آید و حل بسیاری از مشکلات دولت را تسهیل کند.

·        گرچه نرخ خوراک 8/2 سنتی جزو پایین‌ترین نرخ­های منطقه و حتی جهان است، اما نباید فراموش کرد که رقیب اصلی ایران، یعنی عربستان، با نرخی کمتر از نرخ کنونی ایران، گاز را در اختیار پتروشیمی­های خود قرار می­دهد. بنابراین افزایش زیاد نرخ خوراک، می­تواند قدرت رقابت پتروشيمی­های گازی ایران را در مقابل رقبای منطقه سلب کند. همچنین نباید فراموش کرد که گرچه نرخ پایین خوراک سبب شده است که توسعه صنعت پتروشیمی به صورت نامتوازن صورت گیرد و پتروشیمی­های گازی رشد بیشتری در مقایسه با پتروشیمی­های مایع داشته باشند، اما باید این امر مورد توجه قرار گیرد که گاز مورد استفاده پتروشیمی­ها مستخرج از مخازنی است که با رقبای ایران در زمینه پتروشیمی، مشترک است و این رقبا به سرعت در حال استخراج گاز از این مخازن و عرضه آن با قیمت بسیار کم هستند. بنابراین، با افزایش نرخ خوراک، ممکن است سرمایه­گذاری در بخش پتروشیمی­های گازی هم برای سرمایه­گذاران خارجی و هم برای سرمایه­گذاران داخلی دیگر مقرون به صرفه نباشد و رقبا گوی سبقت را از ایران بگیرند.

·        نوع گازی که در صنایع پتروشیمی مورد استفاده قرار می­گیرد به لحاظ ارزش ذاتی متفاوت از گازی است که به کشورهای منطقه صادر می­شود. گاز صادراتی به کشور ترکیه گاز غنی شده است، بنابراین قیمت­گذاری خوراک پتروشیمی بر اساس گاز صادراتی به ترکیه روش صحیحی  نیست. از سوی دیگر، قیمت گاز صادراتی به صورت تابعی خطی از قیمت نفت تعیین می­شود. پیشتر و قبل از کشف منابع عظیم گازی در آمریکا، قیمت گاز ارتباط تنگاتنگی با قیمت نفت داشت، اما قیمت گاز سال­هاست که رابطه معنی­داری با قیمت نفت ندارد. بنابراین قیمت­گذاری گاز بر مبنای قیمت نفت روش درستی به نظر نمی­رسد.

·        افزایش قیمت خوراک پتروشیمی­ها در صورتی آسیب کمتری به این بخش می­زند که دولت، قیمت محصولات این پتروشیمی­ها را در داخل به صورت دستوری تعیین نکند و اجازه دهد تا قیمت این محصولات افزایش پیدا کند. این امر موجب می­شود تا حداقل قسمتی از افزایش قیمت خوراک به صنایع پایین دستی انتقال پیدا کند و هم انگیزه­ فروش محصول برای پتروشیمی­های گازی خصوصی در بازار داخلی فراهم می­آید. از سوی دیگر، با آزادسازی قیمت­ها دولت می­تواند از زیان­دهی شرکت­های با خوراک مایع نیز جلوگیری کند.

·        دولت، در صورتی که اجازه دهد تا تسعیر ارز شرکت­های پتروشیمی بر اساس نرخ ارز بازار آزاد و نه با نرخ ارز مبادله­ای صورت گیرد، می­تواند از کاهش بیش از حد سود بنگاه­ها جلوگیری کند و تا حد زیادی جلو آثار منفی افزایش قیمت خوراک بر پتروشیمی­های گازی را بگیرد.

·        دولت، به جای اینکه نرخ خوراک گازی را افزایش دهد، می­تواند همانند کشور عربستان مالیات بر سود از پتروشیمی­های گازی دریافت کند. چرا که افزایش نرخ خوراک می­تواند به مقدار زیادی سود برخی از پتروشیمی­های گازی را که خوراک سهم مهمی را در قیمت تمام شده آن­ها دارد، تحت تاثیر قرار دهد و حتی ممکن است موجب زیان ده شدن چنین بنگاه­هایی شود. با دریافت مالیات بر سود، هم می­تواند از زیان ده شدن احتمالی برخی از واحدهای پتروشیمی گازی جلوگیری کند و هم از درآمد به دست آمده از مالیات، برای سرمایه­گذاری در بخش پتروشیمی­های با خوراک مایع و یا سایر صنایع پایین­دستی استفاده کند.

·        دولت به دنبال ایجاد توزان در دو بخش پتروشیمی با خوراک مایع و گاز است و برای دستیابی به این هدف، قصد دارد تا نرخ خوراک پتروشیمی­های گازی را تا حدود 13 سنت به ازای هر مترمکعب گاز افزایش دهد. نرخ خوراک گازی 13 سنتی در صورتی که تحقق یابد، بالاترین نرخ خوراک در منطقه و جزو بالاترین نرخ­های خوراک در جهان خواهد بود. چنین افزایشی در نرخ خوراک گازی هر چند به طور قریب به یقین مزیت سرمایه­گذاری در بخش پتروشیمی­های گازی را کاهش می­دهد، اما ممکن است تخفیف 15 درصدی برای پتروشیمی­های با سوخت مایع، همچنان نتواند برای سرمایه­گذاران جذابیت خاصی را برای سرمایه­گذاری در این بخش ایجاد کند و این بدین معنی است که صنعت پتروشیمی در صورت وقوع چنین وضعیتی با یک بحران جدی روبروی خواهد شد.

·        منتقدان وضعیت کنونی نرخ خوراک گازی، عنوان می­کنند که سود کلان پتروشیمی­ها رانتی است که به جیب سهامداران شرکت­های پتروشیمی گازی سرازیر می­شود. اما نباید فراموش کرد که صنعت پتروشیمی جزو صنایعی است که سالانه میلیاردها دلار درآمد ارزی برای کشور ایجاد  می­کند و اشتغال زیادی را در کشور ایجاد کرده است. از سوی دیگر عمده گاز مصرفی در کشور به مصارف گرمایی و حرارتی می­رسد و میزان گاز مصرفی پتروشیمی­ها در مقابل آن، ناچیز است. بنابراین بهتر است برای جلوگیری از کاهش زیاد چنین درآمدهایی، در قیمت گاز مصرفی سایر بخش­ها نیز تجدید نظر صورت گیرد و قیمت گاز مشترکان پرمصرف به صورت تصاعدی افزایش یابد. همچنین می­باید در کنار افزایش قیمت، طرح­های اصلاح الگوی مصرف نیز مورد توجه قرار گیرد و بنگاه­های پرمصرف موظف به اصلاح ساختار مصرفی انرژی خود شوند.

·        اکثر پتروشیمی­های گازی کشور، مجهز به آخرین فناوری­های روز دنیا هستند. همچنین از دیگر سو، تولید محصولات پتروشیمی به گونه­ای است که برای تولید میزان خاصی از محصول می­باید مقدار ثابتی از خوراک مورد استفاده قرار گیرد و از آنجایی که هزینه خوراک قسمت عمده­ای از هزینه­های تولید پتروشیمی­های گازی را شامل می­شود موجب می­شود که این صنعت، انعطاف­پذیری لازم را برای افزایش بهره­وری نداشته باشد. بنابراین با افزایش نرخ خوراک، نمی­توان انتظار داشت که بهره­وری این شرکت­ها حداقل در کوتاه­مدت دستخوش تغییرات چشمگیری شود.

موارد فوق، نکاتی بود که به نظر می رسد، می­باید دولت در طرح افزایش نرخ خوراک گازی پتروشیمی­ها مد نظر قرار دهد. آنچه که مسلم است در سال­های گذشته، پتروشیمی­های گازی سود­های کلانی را داشته­اند و آن بدین دلیل است که قیمت ریالی خوراک پتروشیمی­های گازی در طی چند سال گذشته ثابت بوده است اما نرخ ارز در این مدت افزایش چشمگیری داشته است که سبب ایجاد درآمدهای ریالی فراوانی برای این شرکت­ها و به تبع آن سود برای این پتروشیمی­ها شده است. از سوی دیگر، پتروشیمی­های با خوراک مایع نیز به این دلیل که خوراک خود را به قیمت دلاری فوب خلیج فارس تهیه می­کنند، با افزایش نرخ ارز، شاهد افزایش فراوانی در قیمت خوراک خود بوده­اند و این موضوع موجبات کاهش سودآوری این شرکت­ها را فراهم آورده است. در مجموع، ارزانی نرخ خوراک گازی موجب شده تا سرمایه­گذاران حاضر به سرمایه­گذاری در بخش خوراک مایع نباشند. بر طبق مواردی که در بالا بدان اشاره گردید، به نظر می رسد که افزایش بیش از حد نرخ خوراک در حال حاضر به ضرر صنعت پتروشیمی کشور است. ایران بنا بود که در سال 1404 به لحاظ ارزش محصولات صنعت پتروشیمی رتبه اول در منطقه خاورمیانه باشد، اما در چند سال گذشته به دلایل تحریم و مسائل مدیریتی، نه تنها در وضعیت این صنعت در سطح جهانی و منطقه­ای ­بهبودی حاصل نشده است بلکه وضعیت به مراتب بدتر نیز شده است. بنابراین در چنین شرایطی، افزایش بیش از حد نرخ خوراک می­تواند مزیت رقابتی ایران را سلب کند و صنعت پتروشیمی ایران را در وضعیت نامطلوب­تری قرار دهد. در چنین موقعیتی، به نظر می­رسد که دریافت مالیات بر سود و همچنین تخفیف بیش از 15 درصد برای خوراک مایع، گزینه مناسب‌تری در مقایسه با افزایش نرخ خوراک برای صنعت پتروشیمی به شمار می­آید.  

فهرست منابع:

http://www.farsnews.com

http://ayaronline.ir

http://www.snn.ir

http://tnews.ir/khabar

http://www.magiran.com

http://www.doornamaa.ir

http://bourseyes.ir

http://www.naftnews.net

http://www.boursenews.ir

http://www.donya-e-eqtesad.com

http://www.tsettmc.com

http://www.codal.ir